Πόση ελευθερία μπορεί να έχει μια κοινωνία, όταν η πρόσβασή της στην τροφή συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων; Πώς λίγες πολυεθνικές και η Big Tech διεκδικούν τον έλεγχο της παγκόσμιας διατροφής.

Όταν η Τροφή Γίνεται Εργαλείο Ισχύος

Η έκθεση Food Barons 2022 της ETC Group επιχειρεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, χαρτογραφώντας με εντυπωσιακή λεπτομέρεια το πώς μια χούφτα πολυεθνικών, σε συμμαχία με τους κολοσσούς της Big Tech και τα μεγάλα χρηματοοικονομικά κεφάλαια, αναδιαμορφώνουν σιωπηλά ολόκληρο το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα.

Πίσω από τους όρους «Καινοτομία», «Ψηφιακή Γεωργία», «Βιώσιμη Μετάβαση», αναδύεται ένα πολύ πιο σκληρό ερώτημα. Ποιος αποφασίζει τι τρώμε, πώς παράγεται αυτό που τρώμε και ποιος επωφελείται;

Ποιοι Είναι οι «Βαρόνοι της Τροφής»

Η ETC Group εισάγει τον όρο Food Barons, «Βαρόνοι της Τροφής», για να περιγράψει τις μεγαλύτερες εταιρείες σε 11 κρίσιμους κρίκους της βιομηχανικής αλυσίδας τροφίμων και γεωργίας:

Σπόροι
Αγροχημικά και φυτοφάρμακα
Γενετική ζωικού κεφαλαίου
Συνθετικά λιπάσματα
Γεωργικά μηχανήματα
Φαρμακευτικά προϊόντα για ζώα
Εμπόριο αγροτικών εμπορευμάτων
Μεταποίηση τροφίμων
Βιομηχανικό κρέας και «εναλλακτικές» πρωτεΐνες
Λιανική τροφίμων
Ψηφιακές πλατφόρμες διανομής φαγητού
Στους περισσότερους από αυτούς τους τομείς, η έκθεση καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα. Τέσσερις έως έξι εταιρείες ελέγχουν το μεγαλύτερο τμήμα της αγοράς. Αυτή η υπερσυγκέντρωση δίνει σε ελάχιστους παίκτες την δυνατότητα να διαμορφώνουν τιμές, να κατευθύνουν την έρευνα, να επηρεάζουν πολιτικές αποφάσεις και, τελικά, να ορίζουν τους κανόνες του παιχνιδιού.

Το αποτέλεσμα είναι η έννοια της επισιτιστικής κυριαρχίας, δηλαδή το δικαίωμα των λαών και των κοινοτήτων να αποφασίζουν οι ίδιοι για το σύστημά της τροφής τους, να διαβρώνεται σταδιακά.

Η Αθόρυβη Αλλά Καθοριστική Είσοδος της Big Tech

Ένα από τα πιο ανησυχητικά στοιχεία της έκθεσης είναι η περιγραφή της στενής διαπλοκής μεταξύ αγροβιομηχανίας και ψηφιακών τεχνολογικών κολοσσών. Η γεωργία μετατρέπεται σταδιακά σε ψηφιακή επιχείρηση:

Drone για ψεκασμούς
Ρομποτικά συστήματα σποράς με AI
Αυτοματοποιημένες μονάδες σίτισης ζώων με αναγνώριση προσώπου
Πλατφόρμες «ψηφιακής γεωργίας» που συλλέγουν δεδομένα από εκατομμύρια στρέμματα γης
Cloud υποδομές, blockchain, συστήματα ιχνηλασιμότητας και «έξυπνα» συμβόλαια
Η αγορά δεν περιορίζεται πια στα προϊόντα (σπόρους, φυτοφάρμακα, λιπάσματα). Το πραγματικό «χρυσάφι» είναι τα δεδομένα. Ποιος καλλιεργεί τι, πού, πώς, με ποια απόδοση και με ποιο κόστος. Αυτά τα δεδομένα τροφοδοτούν τους αλγορίθμους, καθοδηγούν τις συστάσεις για εισροές και επηρεάζουν τα χρηματοοικονομικά προϊόντα, ακόμα και τις πληρωμές «δέσμευσης άνθρακα».

Η εικόνα του μελλοντικού «αγροκτήματος του ενός», όπου ένας αγρότης διαχειρίζεται τα πάντα από μια οθόνη, ενώ στόλοι drones και ρομπότ εκτελούν τις εντολές του λογισμικού, παρουσιάζεται ως υπόσχεση αποδοτικότητας. Στην πράξη, όμως, σημαίνει εξάρτηση από πλατφόρμες, εταιρικές συνδρομές, κλειστά οικοσυστήματα τεχνολογίας και συμβόλαια που δεν γράφονται σε χαρτί, αλλά σε κώδικα.

Η Χρηματιστικοποίηση της Τροφής

Ένα ακόμη επίπεδο συγκέντρωσης ισχύος αφορά τα χρηματοοικονομικά κεφάλαια, private equity, asset management, επενδυτικά funds.
Η τροφή δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως κοινό αγαθό, αλλά ως χαρτοφυλάκιο «assets». Αυτό συμπεριλαμβάνει τις εξαγορές γης σε μεγάλη κλίμακα (land grabbing), τις επενδύσεις σε σπόρους, λιπάσματα, logistics και πλατφόρμες και την συμμετοχή σε μετοχικό κεφάλαιο των μεγαλύτερων αγροδιατροφικών εταιρειών.

Όταν τρεις μόνο εταιρείες διαχείρισης περιουσιακών στοιχείων μπορούν να κατέχουν πάνω από το ένα τέταρτο των θεσμικών μετοχών βασικών παικτών της αγροδιατροφής, ο σκοπός του συστήματος τροφής μετατοπίζεται αναπόφευκτα, από την σίτιση ανθρώπων στην μεγιστοποίηση απόδοσης κεφαλαίου.

Τότε η τροφή γίνεται χρηματοοικονομικό προϊόν. Και όταν κάτι γίνεται προϊόν χρηματιστηρίου, η σταθερότητα, η πρόσβαση και η ποιότητά του υπόκεινται στην ίδια λογική κερδοσκοπίας.

Από την Ασφάλεια Τροφίμων στην Ταυτότητα της Τροφής

Η έκθεση επισημαίνει ότι, με την είσοδο της Big Tech και των νέων βιοτεχνολογιών, το ερώτημα μετατοπίζεται. Δεν ρωτάμε πλέον μόνο εάν «είναι ασφαλές αυτό που τρώω;», αλλά «είναι αυτό ακόμη τροφή;»

Με την ταχύτατη διάδοση της γονιδιακής τροποποίησης και του gene editing, των RNA-βασισμένων ψεκασμών, των συνθετικών λιπασμάτων «νέας γενιάς» και των εναλλακτικών πρωτεϊνών εργαστηρίου (φυτικές, μικροβιακές, καλλιεργημένων κυττάρων), η σχέση μας με την τροφή κινδυνεύει να μετατραπεί από σχέση με την γη, την καλλιέργεια και το οικοσύστημα, σε σχέση του «μαύρου κουτιού» της τεχνολογίας. Η διαφάνεια μειώνεται όσο η πολυπλοκότητα αυξάνεται.

Η πανδημία covid-19 λειτούργησε ως επιταχυντής τάσεων που ήδη υπήρχαν. Η έκθεση μιλά ξεκάθαρα για crisis profiteering, δηλαδή κερδοσκοπία πάνω στην κρίση. Τα προβλήματα στην εφοδιαστική αλυσίδα και ο πληθωρισμός χρησιμοποιήθηκαν ως πρόσχημα για μεγάλες αυξήσεις τιμών. Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της βιομηχανικής τροφικής αλυσίδας εμφανίστηκαν ως «σωτήρες» σε διεθνή φόρα, παρουσιάζοντας τα συστήματα τροφής ως «σπασμένα» λόγω κλιματικής αλλαγής και πανδημίας.

Στην συνέχεια πρότειναν -όχι τυχαία- ότι μόνο τα δικά τους μοντέλα, οι δικές τους τεχνολογίες και οι δικές τους πλατφόρμες μπορούν να προσφέρουν λύση. Έτσι, η αφήγηση της «αναγκαίας μεταρρύθμισης» κινδυνεύει να λειτουργήσει ως ιδεολογικό κάλυμμα για την περαιτέρω συγκέντρωση ελέγχου.

Οι Αόρατοι Πρωταγωνιστές. Μικροκαλλιεργητές και Αυτόχθονες Κοινότητες

Ένα από τα πιο ισχυρά σημεία της έκθεσης είναι η υπενθύμιση ότι οι μικροκαλλιεργητές, οι αυτόχθονες κοινότητες, οι ψαράδες, οι κτηνοτρόφοι και οι αγρότες σε μικρές και μεσαίες εκμεταλλεύσεις, τόσο στην ύπαιθρο όσο και σε αστικά περιβάλλοντα, εξακολουθούν να τρέφουν ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας και να διατηρούν το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Κι όμως, αυτοί οι άνθρωποι είναι σχεδόν αόρατοι στις στρατηγικές των μεγάλων παικτών ή, χειρότερα, μετατρέπονται σε «στόχο» για ψηφιακή ενσωμάτωση, μέσω προγραμμάτων που συχνά συνοδεύονται από πλατφόρμες, πιστοποιήσεις, συμβόλαια και χρέη.

Η έκθεση προειδοποιεί πως η ψηφιοποίηση της μικρής αγροτικής παραγωγής στον Παγκόσμιο Νότο μπορεί να εξελιχθεί σε νέο κύμα αρπαγής γης και δεδομένων, με πρόσχημα την ανάπτυξη.

Το κείμενο κλείνει με μια φράση του Henry Kissinger από το 1970, που μοιάζει δυσάρεστα επίκαιρη:

«Έλεγξε το πετρέλαιο και ελέγχεις τα έθνη· έλεγξε την τροφή και ελέγχεις τους ανθρώπους».

Αν η τροφή γίνει εργαλείο γεωπολιτικής, χρηματοοικονομικής και τεχνολογικής κυριαρχίας, τότε η συζήτηση για «ποιότητα ζωής», «υγεία» και «βιωσιμότητα» δεν μπορεί να μένει μόνο σε επίπεδο καταναλωτικών επιλογών. Αγγίζει τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται η κοινωνία.

Η έκθεση Food Barons 2022 δεν είναι «ουδέτερη. Έχει την δική της οπτική, τις δικές της ιδεολογικές αναφορές και τα δικά της τυφλά σημεία. Ωστόσο, προσφέρει κάτι σπάνιο, μια συμπυκνωμένη, τεκμηριωμένη εικόνα του πώς η τροφή, η γη, τα δεδομένα και τα χρηματοοικονομικά συνδέονται σε ένα ενιαίο πλέγμα ισχύος.

Για τον απλό πολίτη, ίσως όλα αυτά μοιάζουν μακρινά. Όμως κάθε φορά που αγοράζουμε τροφή από μια αλυσίδα νιώθουμε την ακρίβεια στο σούπερ μάρκετ, ακούμε για «έλλειψη σιτηρών», «κρίση λιπασμάτων», «εναλλακτικές πρωτεΐνες», βλέπουμε την αγροτική γη να αλλάζει χέρια σιωπηλά, αγγίζουμε, έστω και έμμεσα, αυτό το σύστημα.

Το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε είναι να γνωρίζουμε. Να βλέπουμε πίσω από τις λέξεις «καινοτομία», «πράσινη μετάβαση», «ανθεκτικότητα». Και να κρατάμε ζωντανό το ερώτημα “θέλουμε ένα σύστημα τροφής που υπηρετεί την κοινωνία ή μια κοινωνία που προσαρμόζεται στις ανάγκες ενός εταιρικού, ψηφιακού, χρηματιστηριακού συστήματος;”

@GYPAS

terrapapers.com