Παγιδεύοντας τον Άνεμο

Από τον νεφεληγερέτη Δία στην Αρχαία Ελλάδα μέχρι το μεταγενέστερο έθιμο των Ανεμοταφίων στην Ικαρία, η στενή μυστικιστική σχέση του Ελληνα με τον Άνεμο πέρασε από πολλά στάδια, καταφέρνοντας να κρατηθεί ισχυρή μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, παρά τις προσπάθειες της νέας θρησκείας να θάψει οποιαδήποτε παγανιστική τάση στους μεταχριστιανικούς αιώνες. Με ποιον τρόπο «εξευμενίζονταν» τα επικίνδυνα καιρικά φαινόμενα και ποιες τεχνικές χρησιμοποιούνταν;


Η καταστροφική μανία του ανέμου αλλά και τα συνακόλουθα ακραία καιρικά φαινόμενα, απειλούσαν ανέκαθεν τον άνθρωπο. Όμως η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας και η απομάκρυνσή του από το φυσικό περιβάλλον, τον έκαναν να ανησυχεί λιγότερο για την «οργή» της φύσης. Για τον πρωτόγονο καρποσυλλέκτη και κυνηγό όμως, ήταν βασική παράμετρος της επιβίωσής του.  Ήδη από τα ομηρικά έπη συναντάμε τις πρώτες  –καταγεγραμένες- απόπειρες του ανθρώπου, όχι μόνο να εξηγήσει, αλλά και να τιθασεύσει τον άνεμο. Η θεά Αρτεμις απαιτεί την θυσία της Ιφιγένειας, κόρης του Αγαμέμνονα, για να αφήσει τους ούριους ανέμους να πνεύσουν, ώστε να αποπλεύσει ο στόλος των Ελλήνων για την Τροία. Το αίτημα για την υπέρτατη θυσία, την ανθρωποθυσία, υποδηλώνει με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο την ανάγκη του ανθρώπου να εξευμενίσει τον άνεμο. Εξίσου αξιόλογη είναι και η αναφορά του Ηροδότου στον ειδικό βωμό που είχε ιδρυθεί στο μαντείο των Δελφών κατά την περίοδο των Περσικών Πολέμων. Ο άνεμος παρών αλλά και απών ορίζει με τον πιο καταλυτικό τρόπο την τύχη των ανθρώπων…
Οι Αρχαίοι Έλληνες προσπαθούσαν πάντα να κατανοήσουν τα φυσικά φαινόμενα μέσα από την παρατήρηση. Σε πινακίδες της Γραμμικής Β’ γραφής από την Κνωσό και σε αντίστοιχες από τις Μυκήνες χρονολογούμενες τον 14ο αιώνα π.Χ., γίνεται αναφορά σε «Ανέμων ιέρειες».  Η παρατήρηση των μετεωρολογικών φαινομένων σε βάθος χρόνου από τους Αρχαίους Έλληνες εκδήλωνε ως ένα βαθμό την θέλησή τους να υποτάξουν και να προσεταιριστούν τους ανέμους μέσα από τελετουργίες, θυσίες και ξόρκια. Κατέληξε, όμως, και στη διατύπωση των πρώτων επιστημονικών απόψεων (ασχέτως εάν αυτές ήταν ή δεν ήταν σωστές), θεμελιώνοντας έτσι τη σύγχρονη επιστήμη της μετεωρολογίας.
Αξίζει, όμως, να παραμείνουμε στο υπερφύσικο του θέματος, κάνοντας μια μικρή σχετική έρευνα στην ελληνική μυθολογία. Οι άνεμοι, ως προσωποποιήσεις θεοτήτων, ελέγχονταν αρχικά από τον Δία, το «νεφεληγερέτη και υέτιο», ενώ αργότερα από τον Ποσειδώνα, ο οποίος έπαιρνε συχνά τη μορφή του ίππου. Και τέλος από την Αθηνά την «Ανεμώτιδα», την ησυχάστρια και κατευνάστρια  των ανέμων. Οι Βορεάδες και οι Άρπυιες αποτελούσαν δευτερεύοντα μυθολογικά όντα, πάντα σε άμεση σχέση με τους ανέμους. Όμως η πιο τρομακτική φιγούρα δεν ήταν άλλη από τον Τυφώνα. Η Γη τον γέννησε από τον Τάρταρο για να εκδικηθεί τους Ολύμπιους θεούς που σκότωσαν τα παιδιά της, τους Τιτάνες και τους Γίγαντες. Ο Δίας μετά από πολύ κόπο κατάφερε να νικήσει αυτό το τέρας, από το οποίο γεννήθηκαν άλλα φοβερά όπως ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα, η Σκύλλα, αλλά κυρίως οι μανιασμένοι άνεμοι που ταράζουν τη θάλασσα, βυθίζοντας πλοία και πνίγοντας ανθρώπους ή καταστρέφοντας τη σοδειά και τους ανθρώπινους κόπους.

Νεφομάντεις
Φυσική απόρροια αυτής της ιδιαίτερης ενασχόλησης των προγόνων μας με τους ανέμους, ήταν και η εμφάνιση των νεφοδιωκτών και των νεφομαντών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η παρουσία τους εντοπίζεται μέχρι και τα χρόνια του Βυζαντίου. Επρόκειτο για ένα είδος «μάγων» που καλούνταν να αποσοβήσουν τις επικίνδυνες εκδηλώσεις των ανέμων ή να αποτρέψουν το χαλάζι ή ακόμα και να προκαλέσουν βροχή σε περιόδους έντονης ξηρασίας. Η πιο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα εξ’ αυτών ήταν ο Ακραγαντινός φιλόσοφος Εμπεδοκλής. Σε στίχους δικούς του που μας παραδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος, υποστηρίζει ότι τα «γητέματά» του ήταν αποτελεσματικά, χωρίς όμως να προδίδει τη μέθοδό του. Ο φιλόσοφος μάθαινε στους μαθητές του πώς να καταλαγιάζουν ή να απελευθερώνουν τους ανέμους. Οταν κάποτε τα δέντρα κινδύνευσαν να ξεριζωθούν από τα δυνατά μελτέμια, τους παρότρυνε να σφάξουν γαϊδούρια και να απλώσουν τα δέρματά τους ολόγυρα στις κορυφές των βουνών για να «φυλακίσουν» τους ανέμους. Τα μελτέμια κόπηκαν και ο Εμπεδοκλής προσαγορεύτηκε ως «κωλυσανεμάς».
Η ικανότητα του Εμπεδοκλή για το δέσιμο των ανέμων υποδεικνύει ότι τα όρια μεταξύ επιστήμης και μαγείας ήταν εκείνη την εποχή αδιευκρίνιστα. Σε γενικές γραμμές, οι  «μάγοι της ατμόσφαιρας» ενέπνεαν μεγάλη εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, οι οποίοι εναπόθεταν τις ελπίδες τους σε αυτούς για την καρποφορία της γης. Η «δετική ιερουργία» του ανέμου, ή  αλλιώς το δέσιμου του ανέμου, καταγράφεται σε πολλά μέρη της Ελλάδος. Έτσι, αντίστοιχα με τον Εμπεδοκλή, υπήρχαν οι «Ανεμοκοίται» στην Κόρινθο, οι «Ευδάμενοι» στην Αθήνα, ενώ στην Τιτάνη της Κορινθίας, κοντά στη Σικυώνα, υπήρχε σύμφωνα με τον Παυσανία ο Βωμός των Ανέμων, στον οποίο ιερουργούσε ιερέας κι έθαβε τους ανέμους σε τέσσερις λάκκους.
Παρά την αυστηρή πολιτική που επικρατούσε κατά την Βυζαντινή εποχή, περί καταδίκης οτιδήποτε «ελληνικού» (που παρέπεμπε στην Εθνική Θρησκεία), η εκκλησία αντιμετώπιζε με επιείκια στους νεφοδιώκτες ή νεφομάντεις.   Όσοι ασχολούνταν ή επαγγέλονταν τη μαγεία, τιμωρούνταν με αυστηρές ποινές, ακόμα και με θάνατο, όμως οι νεφομάντεις  φαίνεται πως ωφελούσαν τους ανθρώπους και δεσμεύονταν να αποτρέπουν τις καταστροφές στους αγρούς. Παρ’ όλα αυτά –και σε αυτή την περίπτωση- έχουν καταγραφεί αρκετά περιστατικά αφορισμών. Οπως και δεκάδες ακόμα αρχαιοελληνικά έθιμα,  η νεφομαντεία «ενσωματώθηκε» τελικά στα χριστιανικά ήθη συνεχίζοντας την πορεία της μέσα στο χρόνο…

Ο Πύργος των Ανέμων στην αρχαία Ρωμαϊκή αγορά των Αθηνών

Το «Δέσιμο» του ανέμου στην ελληνική επαρχία
Στην Οδύσσεια, ο επόπτης των ανέμων, ο Αίολος, έκλεισε σε ένα σακί τους ατίθασους ανέμους, το έδεσε σφιχτά και το έδωσε στον Οδυσσέα. Στον Μεσαίωνα, υπήρξαν πολλοί μάγοι και μάγισσες, που υποστήριζαν ότι «έδεναν» τους ανέμους, εκτός από αυτόν που επιθυμούσαν να παραμείνει στην ατμόσφαιρα. Η δέσμευση γινόταν στους κόμπους ενός μαντηλιού με το κάρφωμά τους με μαχαίρι, αλλά κυρίως με το κλείσιμό τους σε ασκούς, σακιά και σπηλιές. Οι πεποιθήσεις αυτές έμειναν ζωντανές για πολλούς αιώνες, όπως προαναφέραμε, ενώ σχετικές καταγραφές  εντοπίζονται και στη νεότερη περίοδο.
Στην Κάλυμνο συνήθιζαν να «φυλακίζουν» τον Βοριά με δέσιμο σπάγγων σε σταυροδρόμια και με την εκφώνηση ειδικής επωδής συνοδευόμενης με ύβρεις. Στη Σαλαμίνα, οι κάτοικοι πήγαιναν σε εκκλησάκια που ήταν χτισμένα πάνω σε ύψωμα, έκλειναν το παράθυρο που βρισκόταν στη μεριά του ανέμου και εκεί κρεμούσαν ένα δίχτυ. Στη Σίφνο, υπήρχε ο χορός του κυρ-Βοριά, με πρώτο μάλιστα χορευτή τον ιερέα του χωριού. Ανάλογος χορός συναντάται και στην Κάρυστο για την εξουδετέρωση του ανέμου.
Ένα εντυπωσιακό σχετικό περιστατικό που καταγράφεται στο χωριό Παράνυμφοι του Ηρακλείου Κρήτης το 1964, είναι η λεγόμενη «κεροδοσία» των ανέμων. Για να κατασιγάσουν τους μανιώδεις ανέμους που εμπόδιζαν το λίχνισμα των σιτηρών, οι κάτοικοι προχώρησαν στον περισχοινισμό του χωριού ξεκινώντας από την πόρτα της εκκλησίας. Το νήμα αυτό ήταν ειδικά επεξεργασμένο από τις γυναίκες της περιοχής και στη συνέχεια χρησιμοποιούταν ως υλικό για τα κεριά της εκκλησίας. Το ερειπωμένο εκκλησάκι «Αγία Ανέμη» στη Σαμοθράκη αποτελεί ακόμα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σε κείμενο του Νικόλαου Ανδριώτη, συντάκτη στο κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, αναφέρονται τα εξής: «Ανάμεσα στα 999 χαλάσματα από βυζαντινά κυρίως ξωκλήσια τα οποία υπάρχουν στο νησί, ξεχωριστό λαογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα αρχαιότατο ερειπωμένον ιερόν της «Αγίας Ανέμης», όπου κατά τας θύελλας οι ενδιαφερόμενοι προσάγουσιν προσφοράς αποτροπαίους σε μια προσπάθεια να ημερέψουν τη σφοδρότητα των ανέμων».  Το νησί της Σαμοθράκης βάλλεται τόσο από τα βόρια όσο και από τα ανατολικά από ισχυρούς ανέμους, γεγονός που δικαιολογεί τη δημιουργία βωμών όπου γίνονταν τέτοιου είδους εκκλήσεις.
Τα ανεμοτάφια της Ικαρίας
Η δετική ιερουργία των ανέμων φτάνει μέχρι τη σύγχρονη εποχή μέσω του φαινομένου των ανεμοταφίων, τελετή που συναντάται κυρίως στο νησί της Ικαρίας.  Οι πληροφορίες για τα ανεμοτάφια είναι λιγοστές και συγκεχυμένες. Οι κάτοικοι έπαιρναν μια στάμνα με ανοιγμένο το πώμα της και ο πιο γέρος από αυτούς την έχωνε σ’ ένα λάκκο. Έπειτα οι συγχωριανοί του έριχναν από πάνω πέτρες και μουρμούριζαν ένα ανάθεμα για να καταλαγιάσουν οι άνεμοι. Όταν ένας δεσπότης ανακάλυψε αυτήν την τελετουργία, πήρε τους κατοίκους στην εκκλησία και τους απείλησε με αφορισμό. Μετά από αυτό το περιστατικό το έθιμο σταμάτησε να τελείται, όμως το νησί συνεχίζει να διατηρεί δύο τοπωνύμια «Ανεμοτάφια».
Τα καιρικά φαινόμενα εξακολουθούν να παραμένουν απρόβλεπτα και πολλές φορές καταστροφικά, παρά την τεχνολογική πρόοδο του ανθρώπου. Ο Άνεμος είναι αυτός που κατευθύνει τα σύννεφα, ορίζει τις βροχές και γονιμοποιεί τη Γη, γι’  αυτό και ο πρωτόγονος άνθρωπος επιχείρησε να τον προσεταιριστεί. Τα παγανιστικά έθιμα για τα μετεωρολογικά φαινόμενα επιβίωσαν στο πέρασμα του χρόνου με μικρές αλλοιώσεις, προσαρμοζόμενα στις περιστάσεις, αλλά πάντα ανταποκρινόμενα στην μεγάλη εξάρτηση του ανθρώπου από ένα… φύσημα του ανέμου.
[Διαβάστε]: Παγανιστικά Έθιμα στον Χριστιανισμό, Χρήστος Λάζος, εκδ. Ιάμβλιχος
Who is Who: Η Ελπίδα Οικονομίδη είναι δημοσιογράφος στον “Ελεύθερο Τύπο”.


Σημείωση: Το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό “Φαινόμενα” του “Ελεύθερου Τύπου”.

metafysiko

Φιλε μου ο σημερινός εχθρός σου είναι η παραπληροφόρηση των μεγάλων καναλιών. Αν είδες κάτι που σε άγγιξε , κάτι που το θεωρείς σωστό, ΜΟΙΡΆΣΟΥ ΤΟ ΤΩΡΑ με ανθρώπους που πιστεύεις οτι θα το αξιολογήσουν και θα επωφεληθούν απο αυτό! Μην μένεις απαθής. Πρώτα θα νικήσουμε την ύπνωση και μετά ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ τα υπόλοιπα.

Θελεις να κανεις ενα δωρο στον εαυτο σου;