Είναι πλέον αδιαμφισβήτητο ότι ο φόβος αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες που εμποδίζουν την ελεύθερη πρωτοβουλία. Πίσω από την οικονομική δυσχέρεια εκατομμυρίων ανθρώπων, κρύβεται —χωρίς καμία υπερβολή— ο παραλυτικός μηχανισμός του φόβου.

Το παράδειγμα του μικρού παιδιού που, τρομαγμένο, αναζητά την μητρική αγκαλιά για ασφάλεια, καθρεφτίζεται και στους ενήλικες. Ο φοβισμένος σύζυγος προσκολλάται στην σύντροφό του και πιστεύει πως την αγαπά περισσότερο. Η τρομοκρατημένη μητέρα στρέφεται στον σύζυγο και τα παιδιά της, βιώνοντας μια ένταση συναισθημάτων που μοιάζει με αγάπη. Ωστόσο, από ψυχολογικής σκοπιάς, είναι αξιοσημείωτο πως ο φόβος συχνά μεταμφιέζεται με το προσωπείο της αγάπης.

Όσοι στερούνται ουσιαστικών πνευματικών αξιών μέσα τους, εκείνοι που ζουν μια ζωή εσωτερικής φτώχειας, επιζητούν διαρκώς εξωτερικά στηρίγματα για να συμπληρώσουν τα εσωτερικά τους κενά. Η καχυποψία, τα κουτσομπολιά, οι επιφανειακές απολαύσεις και οι ηθικές εκπτώσεις αποτελούν μέρος του κόσμου τους. Ο άνθρωπος που βιώνει αυτή την εσωτερική στέρηση, μετακινείται διαρκώς από τρόμο σε τρόμο. Γαντζώνεται από ό,τι μπορεί να του προσφέρει έστω και φαινομενική σταθερότητα, τον σύντροφο, τους γονείς, τα παιδιά, αλλά και παρωχημένες παραδόσεις που, ενώ είναι πια άδειες νοήματος, του προσφέρουν την ψευδαίσθηση της ασφάλειας.

Είναι χαρακτηριστικό πως κάθε άρρωστος ή φτωχός ηλικιωμένος, από ψυχολογικής άποψης, είναι σχεδόν πάντα πλημμυρισμένος από φόβο. Μέσα στην ανασφάλειά του, προσκολλάται με αγωνία σε κάθε τι που θεωρεί σταθερό, το χρήμα, τις οικογενειακές παραδόσεις, τα εγγόνια, τις παλιές του αναμνήσεις. Η ανάγκη του αυτή μοιάζει με κραυγή για εξασφάλιση – μια απελπισμένη αναζήτηση σιγουριάς σε έναν κόσμο που του φαίνεται όλο και πιο αβέβαιος. Δεν είναι δύσκολο να το παρατηρήσει κανείς αυτό, αρκεί να κοιτάξει με προσοχή τους ηλικιωμένους γύρω του.

Σε κάθε στιγμή που ο φόβος κατακλύζει τους ανθρώπους, αυτοί αναζητούν καταφύγιο πίσω από την ασπίδα της σεβασμιότητας, υιοθετώντας άκριτα τις παραδόσεις της φυλής, της οικογένειας, του έθνους. Όμως, οι παραδόσεις – όταν επαναλαμβάνονται μηχανικά και χωρίς συνείδηση – δεν είναι τίποτα άλλο παρά άδειοι τύποι. Χάνουν κάθε αυθεντική αξία και μετατρέπονται σε ένα κουφάρι επανάληψης.

Από αυτή την ίδια ρίζα του φόβου γεννιέται και η μίμηση. Οι άνθρωποι που φοβούνται δεν δημιουργούν· αντιγράφουν. Αντί να βαδίζουν τον δικό τους δρόμο, ακολουθούν τους άλλους. Μιμούνται τον σύζυγο, τη σύζυγο, τα παιδιά, τα αδέρφια, τους φίλους, όσους θεωρούν δυνατότερους ή ασφαλέστερους. Έτσι γεννιέται ένας φαύλος κύκλος ο φόβος γεννά τη μίμηση, και η μίμηση σκοτώνει την ελεύθερη πρωτοβουλία.

Αυτό το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην καθημερινότητα· διαπερνά και την εκπαιδευτική διαδικασία. Από τα σχολεία μέχρι τα πανεπιστήμια, το σύστημα προάγει τη μίμηση ως μέθοδο μάθησης. Στα μαθήματα τέχνης, για παράδειγμα, οι μαθητές ενθαρρύνονται να αντιγράφουν δέντρα, σπίτια, τοπία, ζώα. Δεν καλλιεργείται η δημιουργία, αλλά η φωτογράφηση της πραγματικότητας. Η παιδεία δεν οδηγεί στην έμπνευση, αλλά στην αναπαραγωγή. Κι έτσι, η ελεύθερη σκέψη χάνεται μέσα σε ένα καλειδοσκόπιο επαναλήψεων.

Δημιουργία: Η Τέχνη της Εσωτερικής Έκφρασης

Η δημιουργία δεν είναι μίμηση. Δεν είναι απλή φωτογράφηση της πραγματικότητας, ούτε αναπαραγωγή αυτού που ήδη υπάρχει. Δημιουργία σημαίνει να μεταφράζεις και να μεταδίδεις με ζωντάνια, αυθεντικότητα και προσωπικό χρωματισμό ό,τι σε συγκινεί. Ένα δέντρο που σε γεμίζει ευχαρίστηση, ένα ηλιοβασίλεμα που σε συνεπαίρνει, την αυγή με τις ανεπαναληπτες μελωδίες της φύσης.

Αυτή η εσωτερική διάσταση της τέχνης βρίσκει την αυθεντικότερη έκφρασή της στην κινεζική και ιαπωνική παράδοση του Ζεν. Εκεί, στην ζωγραφική των σχολών Chan και Zen, η δημιουργία δεν στοχεύει στην απομίμηση του εξωτερικού κόσμου, αλλά στην αποκάλυψη μιας εσωτερικής αλήθειας. Οι ζωγράφοι αυτών των σχολών δεν μιμούνται – δημιουργούν. Αυτή είναι η τέχνη τους, η έκφραση του είναι τους.

Ούτε το τέλειο σώμα μιας γυναίκας ούτε το μαγευτικό χρώμα του ηλιοβασιλέματος ενδιαφέρει τον δημιουργό του Ζεν ως εξωτερική μορφή. Εκείνος δεν ζωγραφίζει αυτό που βλέπει· εκφράζει αυτό που αισθάνεται, μετατρέποντας το φως, τον ήχο και το συναίσθημα σε αφηρημένη ομορφιά. Το ζητούμενο δεν είναι η ακρίβεια· είναι η ουσία του βιώματος. Το ουσιαστικό, λοιπόν, δεν είναι η μίμηση —η άψυχη αντιγραφή σε άσπρο και μαύρο. Το ουσιαστικό είναι να νιώσεις βαθιά τη σημασία της ομορφιάς και να ξέρεις να τη μεταδώσεις με πνευματική ελευθερία. Κι αυτό προϋποθέτει το θάρρος να είσαι εσύ, χωρίς φόβο, χωρίς προσκόλληση σε κανόνες, παραδόσεις ή την κρίση των άλλων. Για να δημιουργήσεις, πρέπει πρώτα να έχεις απελευθερωθεί.

Είναι επείγον οι εκπαιδευτικοί να συνειδητοποιήσουν την ζωτική σημασία της ανάπτυξης της δημιουργικής δύναμης στους μαθητές και τις μαθήτριες. Η εποχή μας δεν έχει ανάγκη από περισσότερη μίμηση· έχει ανάγκη από ζωντανά, αυτόνομα μυαλά που τολμούν να σκέφτονται, να αμφισβητούν και να δημιουργούν. Είναι ολοφάνερο πως η διδασκαλία της μίμησης αποτελεί μια παράλογη παιδαγωγική πρακτική. Το ανθρώπινο ον, παγιδευμένο σε μια μηχανιστική ζωή, λειτουργεί συχνά σαν κοιμισμένο αυτόματο, χωρίς επίγνωση, χωρίς βούληση. Το μόνο που έχει μάθει είναι να αντιγράφει.

Μιμούμαστε τα ξένα ρούχα – κι έτσι γεννιούνται οι τάσεις της μόδας. Μιμούμαστε συνήθειες που συχνά είναι λανθασμένες ή ακόμη και επικίνδυνες. Μιμούμαστε τα ελαττώματα, τις υπερβολές, τα πρότυπα που μας σερβίρονται ξανά και ξανά, χωρίς ποτέ να τα φιλτράρουμε ή να τα ελέγξουμε. Αυτός ο φαύλος κύκλος πρέπει να σπάσει από το σχολείο. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να γίνουν καθοδηγητές ελευθερίας. Οφείλουν να διδάξουν τους μαθητές να σκέφτονται μόνοι τους, ανεξάρτητα, με θάρρος και κριτική διάθεση. Οφείλουν να τους προσφέρουν ευκαιρίες εσωτερικής αφύπνισης — να πάψουν να είναι αυτοματοποιημένοι, να αποδεσμευτούν από την μιμητική συνείδηση και να καλλιεργήσουν την αληθινή δημιουργικότητα.

Η ελευθερία στην σκέψη είναι προϋπόθεση κάθε ουσιαστικής μάθησης. Και αυτή η ελευθερία δεν ευδοκιμεί στο έδαφος του φόβου. Γι’ αυτό, η πιο βαθιά και αληθινή παιδαγωγική πράξη είναι να βοηθήσουμε τους μαθητές να απελευθερωθούν — από το φόβο, από την εξάρτηση, από την ανάγκη να αντιγράφουν. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να δημιουργήσουν.

Η Ελευθερία του Νου και το Τέλος της Μίμησης

Ο νους που ζει φυλακισμένος μέσα στο «τι θα πουν οι άλλοι», που φοβάται να αμφισβητήσει τις παραδόσεις, τους κανόνες και τις κοινωνικές συνήθειες, δεν μπορεί να είναι δημιουργικός νους. Δεν μπορεί να είναι ελεύθερος νους. Ένας τέτοιος νους μοιάζει με σπίτι κλειστό, σφραγισμένο με επτά σφραγίδες. Κανένα φως δεν εισχωρεί εκεί. Δεν μπορεί να γεννηθεί τίποτα καινούργιο· μόνο ο πόνος και η στασιμότητα βασιλεύουν. Σ’ ένα τέτοιο σπίτι, οι ελπίδες μαραίνονται, και η ζωή καταντά μηχανική επανάληψη.

Το καινούργιο, το αληθινά δημιουργικό και αναγεννητικό, μπορεί να εμφανιστεί μόνο εκεί όπου ο φόβος έχει εξαλειφθεί, όπου δεν υπάρχει μίμηση, προσκόλληση ή δουλικότητα προς τα πρόσωπα, τα χρήματα, τις παραδόσεις ή τις συνήθειες. Ο σύγχρονος κόσμος ζει παγιδευμένος σε έναν ιστό δολοπλοκίας, ζήλιας, ατομικισμού και αχόρταγης φιλοδοξίας. Ο άνθρωπος επιδιώκει την θέση, την αναγνώριση, την κορυφή – κι όμως, συχνά δεν γνωρίζει καν ποιος είναι.

Γι’ αυτό, είναι επείγουσα ανάγκη οι εκπαιδευτικοί να διδάξουν στους μαθητές και τις μαθήτριες πως δεν αξίζει να μιμούνται ό,τι παρήλθε – ό,τι έχει χάσει το περιεχόμενό του και συνεχίζει να υπάρχει από συνήθεια και φόβο. Πρέπει να τους μάθουν να δημιουργούν, να σκέφτονται και να αισθάνονται ελεύθερα. Όχι μηχανικά· ουσιαστικά. Οι μαθητές περνούν τα καλύτερα χρόνια της ζωής τους στο σχολείο, απορροφώντας πληροφορίες, αλλά συχνά χωρίς να τους δίνεται ο χρόνος να σκεφτούν όλα αυτά που συμβαίνουν μέσα τους και γύρω τους.

Δέκα ή δεκαπέντε χρόνια εκπαιδευτικής διαδρομής αφήνουν πίσω τους νέους ανθρώπους με μια συνείδηση υπνωτισμένη. Κι όμως, εκείνοι φεύγουν από τις σχολές νομίζοντας πως ξέρουν, νομίζοντας πως είναι ξύπνιοι. Η αληθινή αφύπνιση, όμως, δεν έρχεται με την πληροφορία· έρχεται με την ζωντανή εσωτερική εμπειρία της ελευθερίας και της δημιουργίας. Ο ανθρώπινος νους ζει εγκλωβισμένος ανάμεσα σε συντηρητικές και αντιδραστικές ιδέες, σφιχτοδεμένος μέσα σε δίκτυα φόβου που δεν του επιτρέπουν να σκεφτεί με αληθινή ελευθερία.

Φοβόμαστε τη ζωή· φοβόμαστε τον θάνατο. Φοβόμαστε το “τι θα πουν”, το κουτσομπολιό, την απόρριψη, την απώλεια εργασίας, την παραβίαση των κοινωνικών κανόνων. Ζούμε μέσα σε μια διαρκή αγωνία μήπως χάσουμε κάτι, μήπως κάποιος μας αφαιρέσει αυτό που θεωρούμε δικό μας, είτε πρόκειται για θέση, πρόσωπο ή κύρος.

Από τα πρώτα μας βήματα στην εκπαίδευση, μαθαίνουμε να μιμούμαστε. Το σχολείο δεν γίνεται χώρος ελευθερίας, αλλά εργοστάσιο μίμησης. Βγαίνουμε από εκεί εκπαιδευμένοι μιμητές — όχι ελεύθερα σκεπτόμενοι άνθρωποι. Δεν καλλιεργείται η πρωτοβουλία, αλλά η υποταγή. Οι μαθητές μιμούνται γιατί φοβούνται. Οι εκπαιδευτικοί, συχνά χωρίς επίγνωση, ενισχύουν αυτό το κλίμα φόβου: απειλές για βαθμολογίες, κυρώσεις, αποβολές. Έτσι, η γνώση γίνεται μέσο συμμόρφωσης, όχι μονοπάτι αφύπνισης.

Αν πράγματι επιθυμούμε να γίνουμε δημιουργικοί άνθρωποι, πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε και να αποδομήσουμε το πλέγμα των μιμήσεων που μας έχει εγκλωβίσει. Να παρατηρήσουμε προσεκτικά όλες τις εκφάνσεις της μίμησης στην ζωή μας —προσωπικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές— και να τις συνειδητοποιήσουμε. Μόνο τότε, ως λογικό και εσωτερικά αυθεντικό αποτέλεσμα, γεννιέται μέσα μας η αληθινή δημιουργική δύναμη. Όχι από καταναγκασμό, αλλά αυθόρμητα, σαν ανάσα ελευθερίας. Γιατί η δημιουργία δεν διδάσκεται· αφυπνίζεται.

Η Εκπαίδευση ως Επιστήμη της Συνείδησης

Είναι αναγκαίο οι μαθητές και οι μαθήτριες – είτε στο σχολείο, είτε στο λύκειο, είτε στο πανεπιστήμιο – να ελευθερωθούν από την μίμηση, αν θέλουν να γίνουν πραγματικά δημιουργικοί. Η μίμηση δεν είναι γέφυρα προς την γνώση· είναι εμπόδιο. Οι εκπαιδευτικοί κάνουν θεμελιώδες λάθος όταν θεωρούν πως η μίμηση αποτελεί απαραίτητο μέσο μάθησης. Αυτός που μιμείται δεν μαθαίνει· μετατρέπεται απλώς σε ρομπότ. Χάνει την ικανότητα να ερευνά, να απορεί, να ανακαλύπτει. Δεν έχει θέση στο πνευματικό πεδίο, παρά μόνο στην μηχανιστική επανάληψη.

Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αποστηθίζουμε αυτά που γράφουν οι συγγραφείς της γεωγραφίας, της φυσικής, της αριθμητικής, της ιστορίας. Δεν είναι η απομνημόνευση που ανοίγει δρόμους στην σκέψη, αλλά η συνειδητή κατανόηση αυτού που μελετούμε. Η πραγματική μάθηση δεν είναι παπαγαλία· είναι σχέση με την γνώση, εσωτερική επεξεργασία και κατανόηση με νόημα.

Η βασική εκπαίδευση, επομένως, δεν είναι τίποτε λιγότερο από την επιστήμη της συνείδησης. Μια επιστήμη που μας διδάσκει τη βαθιά μας σχέση με τους ανθρώπους, με την φύση, με όλα τα πράγματα που συνθέτουν την ζωή. Αν ο νους λειτουργεί μόνο με μίμηση, τότε δεν είναι νους ελεύθερος· είναι μηχανικός. Δεν σκέφτεται, δεν αισθάνεται, δεν δημιουργεί· εκτελεί προγράμματα.

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών δεν είναι να μεταδίδουν πληροφορίες, αλλά να προκαλούν το ξύπνημα της συνείδησης σε κάθε μαθητή. Δυστυχώς, όμως, οι περισσότεροι μαθητές ανησυχούν μόνο για το πώς θα περάσουν την τάξη. Και μετά – στην πρακτική ζωή – μετατρέπονται σε υπάκουους υπαλλήλους ή σε μηχανές τεκνοποίησης, εγκλωβισμένοι για πάντα σ’ έναν ρόλο που δεν επέλεξαν πραγματικά.

Από τη Μνήμη στην Συνείδηση

Δέκα ή δεκαπέντε χρόνια σπουδών… για να καταλήξουν οι νέοι ομιλούντα ρομπότ. Τα περισσότερα από όσα μελέτησαν ξεχνιούνται σταδιακά, ώσπου τελικά δεν μένει τίποτα στην μνήμη. Η γνώση δεν ριζώνει, δεν μεταμορφώνει – απλώς περνά και χάνεται.

Αν, όμως, οι μαθητές βίωναν συνειδητά όσα σπούδασαν, αν η μελέτη τους δεν στηριζόταν αποκλειστικά στην πληροφορία, στην μίμηση και στην αναξιόπιστη μνήμη, τότε όλα θα ήταν αλλιώς. Θα έβγαιναν από το σχολείο με γνώσεις πλήρεις, αληθινές και αξέχαστες, που δεν θα εξαρτώνταν από την φθαρτή λειτουργία της ανάμνησης, αλλά θα ήταν ενσωματωμένες στο είναι τους.

Αυτός είναι ο στόχος της Βασικής Εκπαίδευση.:Ννα αφυπνίσει την συνείδηση και την ευφυΐα. Δεν είναι μια ακόμα προσθήκη στο εκπαιδευτικό σύστημα· είναι επανάσταση. Η Αληθινή Εκπαίδευση δεν επιβάλλεται· διεκδικείται. Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να απαιτήσουν από τους δασκάλους όχι απλώς διδασκαλία, αλλά καθοδήγηση προς την συνειδητότητα.

Δεν αρκεί να μαθαίνουμε για κάποιον βασιλιά ή για κάποιον πόλεμο. Δεν αρκεί να κατακλύζεται το μυαλό με χρονολογίες και ορισμούς. Χρειάζεται κάτι περισσότερο. Χρειάζεται εκείνη η εκπαίδευση που θα αφυπνίσει την εσωτερική παρουσία, την σκέψη, την παρατήρηση, την σχέση με τον κόσμο.

Είναι επείγον οι νέοι να βγαίνουν από το σχολείο ώριμοι, συνειδητοί, ευφυείς – όχι απλά χρήσιμοι για την αγορά εργασίας, αλλά ζωντανές υπάρξεις, ικανές να μην μετατρέπονται σε αυτόματα εξαρτήματα της κοινωνικής μηχανής, αλλά σε δημιουργικές και ελεύθερες οντότητες.

@GYPAS / 2024

terrapapers.com