Περί της Κατάρρευσης των Πολύπλοκων Κοινωνιών

Υπάρχει μια αρχή στα οικονομικά που ονομάζεται “Νόμος των Φθινουσών Αποδόσεων” (Law of Diminishing Returns). Ο Νόμος των Φθινουσών Αποδόσεων δεικνύει ότι τα κέρδη/οφέλη που αποκτώνται από μια δραστηριότητα, από κάποιο σημείο και μετά, αντιπροσωπεύουν ένα διαρκώς όλο και μικρότερο μερίδιο συγκριτικά με τα επενδυόμενα χρήματα ή την ενέργεια στη δραστηριότητα αυτή. Αποτυπώνεται δε σχηματικά σε μια καμπύλη. Όταν ξεκινά κανείς μια ολότελα νέα δραστηριότητα και βρίσκεται στη φάσης της ανάπτυξης, τότε με σχετικά μικρή επένδυση ενέργειας μπορεί να δρέψει μεγάλα οφέλη. Κάποια στιγμή, φτάνει το σημείο όπου τα οφέλη ξεκινούν να μειώνονται σε σχέση με την επένδυση ενέργειας· περισσότερη ενέργεια απαιτείται για λιγότερα οφέλη, αναλογικά. Μετά, υπάρχει ένα σημείο καμπής, εκεί που κορυφώνεται η συνολική απόδοση. Πέρα από αυτό το σημείο, τα οφέλη “αρνητικοποιούνται”.
https://www.techtarget.com/searchcustomerexperience/definition/law-of-diminishing-returns

Ο Νόμος των Φθινουσών Αποδόσεων θα λέγαμε ότι συντρέχει με τον δεύτερο νόμο της Θερμοδυναμικής, την Εντροπία, δείχνοντας με τον τρόπο του πώς τα συστήματα μετακινούνται από την τάξη στην αταξία. Και αυτό δείχνει να ισχύει και με τις κοινωνίες που ιστορικά επένδυαν σε μια ολοένα αυξανόμενη πολυπλοκότητα. Τον συσχετισμό του Νόμου των Φθινουσών Αποδόσεων και των πολύπλοκων κοινωνιών τον έκανε πρώτος ο ανθρωπολόγος/ιστορικός Joseph Tainter, με τη σπερματική εργασία του “Η κατάρρευση των πολύπλοκων κοινωνιών” (The Collapse of Complex Societies, Cambridge University Press, 1988). Μεγάλο μέρος της έκδοσης είναι ελεύθερα διαθέσιμο από το Princeton University, στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://risk.princeton.edu/img/Historical_Collapse_Resources/Tainter_The_Collapse_of_Complex_Societies_ch_1_2_5_6.pdf

Ο Tainter ορίζει την Κατάρρευση ως εξής: “Μια κοινωνία έχει καταρρεύσει όταν εμφανίζει μια ταχεία, σημαντική απώλεια ενός εγκατεστημένου/καθιερωμένου επιπέδου κοινωνικοπολιτικής πολυπλοκότητας.”

Σημειωτέον, ο Tainter θεωρεί ότι “η ιεραρχία και η πολυπλοκότητα είναι σπάνιες στην ανθρώπινη ιστορία, και όπου υπάρχουν απαιτούν συνεχή ενίσχυση.” Η δε αυξανόμενη πολυπλοκότητα αντανακλά το βαθμό των προβλημάτων που έχει συναντήσει και επιλύσει μια κοινωνία. Μάλιστα, την κατάρρευση μιας κοινωνίας, και τη μετάπτωσή της σε χαμηλότερο βαθμό πολυπλοκότητας ο Tainter δεν την βλέπει πάντα ως “καταστροφή”, παρά τη θεωρεί οικονομική προσαρμογή και κατάλληλη απάντηση της κοινωνίας σε όλο και φθίνοντα οριακά οφέλη (diminished marginal returns). Στο τέλος του βιβλίου του εκτιμά ότι οι εθνικές κοινωνίες δεν είναι δυνατόν (δεν θα αφεθούν) να καταρρεύσουν σήμερα, καθώς η διάρθρωση του σημερινού κόσμου “κλειδώνει” τις πολιτείες μεταξύ τους σε ένα μοντέλο αυξανόμενου ανταγωνισμού ισχύος. Έτσι θεωρεί πιθανότερο μια κοινωνία στα πρόθυρα κατάρρευσης να “διασωθεί” από διεθνείς οικονομικούς θεσμούς, παρά να αφεθεί στον κίνδυνο “απορρόφησής” της από μια γειτονική πολιτεία ή ένα μεγαλύτερο κράτος. Εάν, λοιπόν, υπάρξει κατάρρευση, αυτή τη φορά θα είναι ολοκληρωτική/παγκόσμια κατά τον Tainter.

Ακολουθούν επιλεγμένα αποσπάσματα από το πόνημα “Η κατάρρευση των πολύπλοκων κοινωνιών”, περιεχόμενα στο κεφάλαιο με τον τίτλο “Κατανοώντας την κατάρρευση: Η οριακή παραγωγικότητα της κοινωνικοπολιτικής αλλαγής”, από τα χωρία “Εξηγώντας την κατάρρευση” (σελ. 118, 121-122) και “Εναλλακτικές στην κατάρρευση” (σελ. 124):

“Στην αρχή αυτού του κεφαλαίου προτείνεται ότι τέσσερις έννοιες θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην κατανόηση μιας κατάρρευσης. Αυτές είναι:

1. Οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι οργανισμοί επίλυσης προβλημάτων,
2. Τα κοινωνικοπολιτικά συστήματα απαιτούν ενέργεια για τη συντήρησή τους,
3. Η αυξημένη πολυπλοκότητα συνεπάγεται αυξημένο κατά κεφαλήν κόστος και
4. Η επένδυση στην κοινωνικοπολιτική πολυπλοκότητα, ως απάντηση για την επίλυση των προβλημάτων, φτάνει συχνά στο σημείο μείωσης των οριακών αποδόσεων.”

“…η μείωση των οριακών αποδόσεων καθιστά την πολυπλοκότητα λιγότερο ελκυστική στρατηγική επίλυσης προβλήματος. Όπου οι οριακές αποδόσεις μειώνονται, τα πλεονεκτήματα της πολυπλοκότητας τελικά δεν είναι μεγαλύτερα (για την κοινωνία ως σύνολο) από εκείνα μιας λιγότερο δαπανηρής κοινωνικής οργάνωσης. Το οριακό κόστος της ανέλιξης σε υψηλότερο επίπεδο πολυπλοκότητας ή της παραμονής στο τρέχον επίπεδο είναι υψηλό σε σύγκριση με την εναλλακτική της αποσύνθεσης. Υπό αυτές τις συνθήκες, η επιλογή της αποσύνθεσης (δηλαδή η αποκοπή των δεσμών που συνδέουν τοπικές ομάδες σε μια περιφερειακή οντότητα) γίνεται ελκυστική για ορισμένα συστατικά στοιχεία μιας πολύπλοκης κοινωνίας. Καθώς οι οριακές αποδόσεις φθίνουν, οι φορολογικοί συντελεστές αυξάνονται, με όλο και λιγότερες επιστροφές σε τοπικό επίπεδο. Τα συστήματα άρδευσης γίνονται όλο και πιο ακατάλληλα, οι γέφυρες και οι δρόμοι δεν συντηρούνται, και τα σύνορα δεν προστατεύονται επαρκώς. Ο πληθυσμός, εν τω μεταξύ, πρέπει να συνεισφέρει ολοένα και περισσότερο, σε μια συρρικνούμενη παραγωγική βάση, προκειμένου να υποστηρίξει τα όποια έργα η ιεραρχία δύναται, ακόμα, να ολοκληρώσει. Πολλές από τις κοινωνικές μονάδες που αποτελούν μια πολύπλοκη κοινωνία διακρίνουν ένα αυξημένο πλεονέκτημα σε μια στρατηγική ανεξαρτησίας και αρχίζουν να επιδιώκουν τους δικούς τους άμεσους στόχους και όχι τους μακροπρόθεσμους στόχους της ιεραρχίας. Η συμπεριφορική αλληλεξάρτηση δίνει τη θέση της στη συμπεριφορική ανεξαρτησία, απαιτώντας από την ιεραρχία να διαθέτει μια όλο και περισσότερο συρρικνούμενη βάση πόρων στη νομιμοποίηση και/ή τον έλεγχο.

Όταν και το οριακό κόστος της συμμετοχής σε μια πολύπλοκη κοινωνία γίνεται υψηλό, παραγωγικές μονάδες σε όλο το οικονομικό φάσμα αυξάνουν την αντίσταση (παθητική ή ενεργητική) στις απαιτήσεις της ιεραρχίας ή φανερά κάνουν απόπειρες απομάκρυνσης. Τόσα τα κατώτερης κατάταξης στρώματα (οι αγρότες, παραγωγοί) όσο και τα ανώτερα στρώματα πλούσιων εμπόρων και ευγενών (που συχνά καλούνται να επιχορηγήσουν το κόστος της πολυπλοκότητας) είναι ευάλωτα σε τέτοιους πειρασμούς. […]. Η κατώτερη τάξη (peasantry) μπορεί να αποδυναμώσει αποτελεσματικά μια ιεραρχία, με άλλα μέσα, όταν η οριακή της απόδοση για τη συμμετοχή σε ένα σύνθετο σύστημα είναι πολύ χαμηλή. Μια συνήθης στρατηγική είναι η ανάπτυξη της απάθειας για την ευημερία της πολιτείας. Τόσο στη μεταγενέστερη Ρωμαϊκή όσο και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η υπερφορολογημένη αγροτιά προέβαλε μικρή αντίσταση στις ξένες επιδρομές, οι οποίες τελικά ανέτρεψαν αυτά τα καθεστώτα.

Έτσι, οι κοινωνίες που αντιμετωπίζουν φθίνουσες οριακές αποδόσεις για τις επενδύσεις τους σε πολυπλοκότητα αντιμετωπίζουν μια καθοδική σπείρα από προβλήματα που φαίνονται ανυπέρβλητα. Η μείωση των πόρων και το αυξανόμενο οριακό κόστος μειώνουν την οικονομική ευημερία, έτσι ώστε οι υπηρεσίες προς τον πληθυσμό να μην μπορούν να διατηρηθούν. Καθώς αυξάνεται η αναταραχή μεταξύ των παραγωγών, οι πηγές-πόροι που προέρχονται από τη φθίνουσα προσφορά πρέπει να διατίθενται στη νομιμοποίηση ή/και τον έλεγχο. Η παραγωγική βάση στήριξης της οικονομίας αποδυναμώνεται, και τα μέλη της είτε μειώνουν ενεργητικά είτε παθητικά την υποστήριξή τους προς την πολιτεία. Αποθέματα πόρων για να αντιμετωπιστούν οι απρόβλεπτες πιέσεις και οι κλυδωνισμοί καταναλώνονται για λειτουργικά έξοδα. Τελικά, η κοινωνία (σ.σ. η δομή της κοινωνίας) είτε αποσυντίθεται, καθώς τοπικές οντότητες αποσπώνται από τον κορμό, είτε αποδυναμώνεται τόσο που ανατρέπεται στρατιωτικά, συχνά με πολύ μικρή αντίσταση. Και στις δύο περιπτώσεις, η κοινωνικοπολιτική οργάνωση περιορίζεται πλέον στο χωρικό επίπεδο που μπορεί να συντηρηθεί από τοπικούς πόρους.”

“Όταν τίθεται σε λειτουργία κάποια νέα εισροή σε ένα οικονομικό σύστημα, είτε τεχνική/τεχνολογική καινοτομία είτε ενεργειακή επιχορήγηση (σ.σ. νέα μορφή ενέργειας), αυτή συχνά θα έχει τουλάχιστον τις δυνατότητες για την αύξηση της οριακής παραγωγικότητας. Μακροπρόθεσμα, όμως, οι οριακές αποδόσεις θα αρχίσουν τελικά να μειώνονται ξανά, για τους λόγους που συζητήθηκαν στο κεφάλαιο αυτό.”

Στη συνέχεια, ακολουθεί απόσπασμα από το κεφάλαιο “Σύνοψη και προεκτάσεις”, χωρίο “Προτάσεις για περαιτέρω εφαρμογές” (σελ. 205).

“Οι μειούμενες οριακές αποδόσεις, γενικά, μπορεί να προκύψουν από οποιαδήποτε από τις ακόλουθες συνθήκες:
1. Τα οφέλη παραμένουν σταθερά, το κόστος αυξάνεται.
2. Τα οφέλη αυξάνονται, το κόστος αυξάνεται ταχύτερα.
3. Τα οφέλη μειώνονται, το κόστος παραμένει σταθερό.
4. Τα οφέλη μειώνονται, το κόστος αυξάνεται.
Προκειμένου για μια διερεύνηση επάνω στην κατάρρευση μιας πολύπλοκης κοινωνίας, θα πρέπει να εξεταστούν οι ανωτέρω συνθήκες.”

Σήμερα, ο Joseph Tainter έχει επεκτείνει την έρευνά του στους τομείς της καινοτομίας, οι οποίοι θεωρεί ότι ακολουθούν το ίδιο μοτίβο φθινουσών αποδόσεων: Με τα δικά του λόγια: «Εξαιρώντας απρόβλεπτες εξελίξεις, το σύστημα καινοτομίας μας οδεύει προς την κατεύθυνση να γίνει είτε μη παραγωγικό είτε μη οικονομικά προσιτό. Έχουμε ήδη “μαδήσει” μεγάλο μέρος των καρπών των “χαμηλών κλαδιών” στους τομείς της παραγωγής γνώσης. Καθώς τα ερευνητικά προβλήματα γίνονται ολοένα και πιο δύσκολα, η πολυπλοκότητα και η προσπάθεια της έρευνας αυξάνονται, και το αποτέλεσμα είναι φθίνουσες αποδόσεις των επενδύσεων στην έρευνα».

Επισημάνσεις και παραλειπόμενα:

1. Οποιαδήποτε ομοιότητα με την τρέχουσα κατάσταση είναι, μάλλον, συμπτωματική, όπως τυχαίο τυγχάνει και το γεγονός ότι εντρυφούμε στο πόνημα του Joseph Tainter αυτή τη χρονική στιγμή.

2. Πώς μεταφράζεται η αύξηση/επένδυση στην πολυπλοκότητα την σήμερον; Πώς αυτό θα μπορούσε να ιδωθεί από την σκοπιά των φθινουσών αποδόσεων;
Ας κοιτάξουμε λίγο έξω από τον “δοκιμαστικό σωλήνα” της Ακαδημίας, παρατηρώντας εκφάνσεις της καθημερινής ζωής μας:

• Η γραφειοκρατία έχει αυξηθεί δραματικά, σε βαθμό που έχει γίνει ένα υπερτροφικό Λεβιάθαν, η συντήρηση του οποίου έχει γίνει αυτοσκοπός. Η συνεργασία των φορέων καθίσταται όλο και πιο δύσκολη, διότι το “τέρας” δεν μπορεί πλέον να συντονίσει τα μέλη του. Χαρακτηριστική η δυσλειτουργία της γραφειοκρατικής Δικαιοσύνης στην Ελλάδα, με αυξανόμενο κόστος και μικρή αποδοτικότητα ως προς την ταχύτητα και την ποιότητα απόδοσης δικαιοσύνης.
• Η συνεργασία στον τομέα της έρευνας και της καινοτομίας γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη, με συνεπαγόμενη αδυναμία των διαφόρων τομέων της επιστήμης να συντονιστούν μεταξύ τους προκειμένου να παράξουν μια “ολιστική”, διεπιστημονική, “συστημική” θέαση της κατάστασης που βρισκόμαστε. Η δε προβαλλόμενη από από τα διάφορα κέντρα άσκησης επιρροής, όπως και από τα ΜΜΕ, τεχνολογική εξέλιξη γίνεται όλο και λιγότερο συναφής με τις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού και της ιστορικής περίστασης: Ούτε τα τσίγκινα διαστημόπλοια για τον Άρη, ούτε τα τσιπάκια στον εγκέφαλο, ούτε οι εξεζητημένες έρευνες μακροζωίας θα λύσουν τα πιεστικά προβλήματα του σήμερα. Το θέμα εξελίσσεται περισσότερο σαν ένα τεράστιο σόου στο μεγάλο λούνα παρκ του πλανήτη, κάτι σαν τεχνολογικός “άρτος και θεάματα”. Βέβαια, οι φιλόδοξοι ερευνητές ενδέχεται στο εγγύς μέλλον να βρεθούν αντιμέτωποι με σοβαρά προβλήματα χρηματοδότησης, εάν μια επινόηση στοχεύει και αφορά στις παρυφές της κοινωνίας, λ.χ. το 0,1%. Ο κόσμος έχει πιο σοβαρά ζητήματα να επιλύσει από μια εκδρομή στον Άρη, τις συγκρούσεις σωματιδίων σε υπόγειες σήραγγες, ή νέες, “εξωτικές” προτάσεις θεραπειών που αφορούν ελάχιστους.
• Η φορολογία έχει αυξηθεί δραματικά, όπως και το κόστος της ενέργειας. Ο πληθωρισμός έχει επανεμφανιστεί, με το κόστος των τροφίμων να αυξάνει ταχύρρυθμα. Ένας πληθυσμός είναι αναγκασμένος να δουλεύει για το κράτος, όλο και περισσότερο. Χαρακτηριστική έννοια (αν και δε γνωρίζω κατά πόσον συνιστά έναν ακριβή συσχετισμό) είναι το “Tax Freedom Day” που στην Ελλάδα τουλάχιστον πέφτει κάπου κοντά στο θερινό ηλιοστάσιο. Να δουλεύεις τον μισό χρόνο για το κράτος, κάνει την οθωμανική Δεκάτη να μοιάζει με παιδικό χαρτζιλίκι.
  Το παγκόσμιο χρέος έχει ανέλθει στα 307 τρισεκατομμύρια δολλάρια. Για να μπορεί να συντηρηθεί, είμαστε αναγκαστικά κλειδωμένοι στην “ανάπτυξη”, lockstep mode με το χρέος. Να δούμε μέχρι πόσο μπορούνε να ξύσουν τον πάτο, την βάση της Πυραμίδας.
• Ο τομέας της ιατρικής περίθαλψης έχει γίνει εξαιρετικά ακριβός και ανεπαρκής, και τα επιστρεφόμενα οφέλη, μετά την επαναστατική ανακάλυψη των αντιβιοτικών, είναι απογοητευτικά. Μελέτες υποστηρίζουν ότι τα ιατρικά λάθη είναι η τρίτη αιτία θανάτων στις ΗΠΑ. Παρεμπιπτόντως, ο γράφων ζει μέχρι σήμερα μάλλον ένεκα της φυσικής του προδιάθεσης και από τύχη, παρά λόγω της κρατικής πρόνοιας για προστασία της υγείας και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
• Εκπαίδευση: εδώ τα πράγματα είναι φως-φανάρι. Παρά τα 11 χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης, μεγάλο μέρος των πολιτών στερείται βασικών δεξιοτήτων κατανόησης κειμένου και αριθμητικής. Εκπαίδευση-για-την-εκπαίδευση, και οι πτυχιούχοι γίνονται ντελιβεράδες. Και στις ΗΠΑ τα φοιτητικά δάνεια έχουν καταστεί συστημικός κίνδυνος πρώτης τάξεως.
• Μια μάλλον έμμεση ένδειξη της αύξησης της πολυπλοκότητας είναι το “πολλά λόγια, λίγο έργο”. Ακούμε πολλά τρελά στις μέρες μας. Από την μετάβαση στις έξυπνες πόλεις ή τις πόλεις 15 λεπτών, μέχρι την εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης στην καθημερινότητα· πολλή η φιλολογία, λίγο το αποτέλεσμα. Η δε “τέταρτη βιομηχανική επανάσταση” εξαγγέλλεται ότι θα συμβεί εντός μας. Εμείς το διαβάζουμε αντίστροφα: μας τελείωσε το “έξω”, το έχουμε τιγκάρει, το έχουμε εξαντλήσει, και τώρα μας το γυρίζει ανάποδα η εντροπία. Η φυσική λέει ότι η ενέργεια είναι η ικανότητα να παραχθεί έργο. Κι όταν τελειώνει η ενέργεια αρχίζει η πάρλα και η σπέκουλα, ο φαύλος λόγος, ενεργειακά κενός.

Μέσα στα πολλά και τα διάφορα ήρθαν και οι φετινές άσχημες-ακραίες καιρικές συνθήκες (συνεπεία κλιματολογικής αστάθειας), που φέτος μείωσαν πολύ την παραγωγή εδώ στην Ελλάδα. Αυτό δεν αφορά μόνο στο Βόλο και στον κάμπο της Θεσσαλίας. Στην Πελοπόννησο, για παράδειγμα, ένεκα επαναλαμβανόμενων χαλαζοπτώσεων και υπερβολικών βροχοπτώσεων την άνοιξη-αρχές καλοκαιριού, έχει πληγεί σε μεγάλο βαθμό η αγροτική παραγωγή. Αλλά αυτό δεν μπορούν να το γνωρίζουν όσοι κατοικούν στις μεγάλες πόλεις και δεν έχουν υπάρξει αυτόπτες στο πεδίο ή δεν παρακολουθούν τα κατά τόπους καιρικά συμβάντα. Αλλά και να τα παρακολουθούσαν, δεν είναι βέβαιο ότι μπορούν να τα κατανοήσουν και να τα ερμηνεύσουν.

Καπάκι