Ἡ Χορεομανία καὶ ἡ Μαύρη Πανώλη.

Λένε ότι οι πιο τρομακτικές ιστορίες πηγάζουν από την ίδια τη ζωή… Για την Ευρώπη του 14ου αιώνα, η περίοδος του «Μαύρου Θανάτου» ήταν ο μεγαλύτερος εφιάλτης που βίωσε η ήπειρος μέσα στον χρόνο . Η επιδημία, γνωστή στους περισσότερους ως μαύρη πανώλη ή πανούκλα, «θέρισε» τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, με ένα ξέσπασμα που όμοιό του ίσως να μην έχει σημειωθεί ξανά. Γύρω από εκείνη την σκοτεινή περίοδο του 1347 -1350, παρατηρήθηκαν και καταγράφηκαν αρκετά παράξενα φαινόμενα τα οποία η ανθρωπότητα μοιάζει να έχει αποβάλλει από τη μνήμη της…

Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, η επιδημία του Μαύρου Θανάτου ξεκίνησε την «περιοδεία» της από την Κίνα περίπου το 1330. Η εξάπλωση της πανώλης συνοδεύτηκε από μια σειρά περίεργων γεγονότων που την ακολούθησαν καθ’ όλη την διάρκεια της διαδρομής της. Το 1334 η Καντόνα, το εμπορικό λιμάνι στη νότια πλευρά της χώρας, πλήττεται από πλημμύρες με αποτέλεσμα να πεθάνουν 5.000.000 άνθρωποι. Το περιστατικό σημειώθηκε ένα χρόνο μετά την τραγωδία στο Κίνγκσαι, όπου μια τρομερή ξηρασία ακολουθούμενη από λιμό, αλλά και από τρομακτικές πλημμύρες, μετρούσε ήδη 400.000 νεκρούς. Ο Γερμανός Γιούστους Φρίντιχ Καρλ Χέκερ, διακεκριμένος καθηγητής της Ιατρικής στα Πανεπιστήμια της Ερφούρτης και του Βερολίνου κάνει λόγο στο βιβλίο του «The Black Death and the Dancing Mania» για κάποια προεόρτια της πανδημίας.

«Από την Κίνα μέχρι τον Ατλαντικό, τα θεμέλια της γης ταρακουνήθηκαν -σε όλη την Ασία και την Ευρώπη η ατμόσφαιρα βρισκόταν σε αναταραχή και έθεσε σε κίνδυνο, εξαιτίας της βλαβερής επιρροής της, κάθε είδος φυτικής και ζωικής ζωής».

Οιωνοί κακού

Όμως αυτού του είδους οι βίαιες αναταραχές δεν περιορίστηκαν μόνο στην Κίνα. Την ίδια χρονιά που στο Χουκουάνγκ και το Χονάν μια πεντάμηνη ξηρασία και στίφη ακρίδων κατέστρεφαν τις σοδειές, στην Ευρώπη εξερράγη το ηφαίστειο της Αίτνας. Οι σοδειές στη Γαλλία επλήγησαν από σμήνη ακρίδων και πλημμύρες, ενώ η Κίνα δεν σταμάτησε να τραντάζεται από ισχυρούς σεισμούς. Ενας μάλιστα από αυτούς διήρκησε –όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν τα αρχεία της εποχής- δέκα ολόκληρες μέρες. Ο Μαύρος Θάνατος συνέχισε το ταξίδι του στην Συρία και την Αίγυπτο, περνώντας από εκεί στην Κύπρο, πάντα χέρι-χέρι με την εκδήλωση περίεργων και αινιγματικών φαινομένων.

Έχοντας ως γνώμονα το παλιό και άλυτο πρόβλημα της ιατρικής από την εποχή του Παστέρ, σχετικά με το αν ο μικροοργανισμός προκαλεί τη νόσο ή αν η νόσος δίνει την ευκαιρία στον μικροοργανισμό να αναπτυχθεί, ο Χέκερ κατέληξε στο ότι «μια πηγή έθεσε χιλιάδες άλλες σε λειτουργία για την εξολόθρευση ζωντανών πλασμάτων, γιατί ακόμα και στις πιο μακρινές χώρες, στις οποίες μετά βίας αντήχησε η ηχώ του πρώτου πλήγματος, οι άνθρωποι έπεσαν θύματα ενός οργανικού δηλητηρίου-του άκαιρου βλασταριού των ζωικών ενεργειών που περιήλθαν σε βίαιη αναταραχή».

Η αλήθεια είναι ότι η δυναμική της επιδημίας ακολούθησε μια μυστηριώδη διαδρομή και τόσο οι ιστορικοί όσο και οι επιδημιολόγοι δυσκολεύονται να την εξηγήσουν, αφήνοντας μια σειρά ερμηνειών να πλανώνται.

Μανιακοί Χορευτές

Λίγα χρόνια μετά την καταστροφική μανία του Μαύρου Θανάτου, μια περίεργη επιδημία ξέσπασε, οδήγώντας χιλιάδες ανθρώπους γι’ ακόμη μια φορά στον θάνατο. Μια κατάσταση όχι ασυνήθιστη για τους ταλαιπωρημένους λαούς της Ευρώπης… Στην πραγματικότητα αρκετές αλλόκοτες επιδημίες εκδηλώνονταν κατά καιρούς στη Γηραιά Ήπειρο εκείνη την περίοδο.

Τον Ιούλιο του 1374 στους δρόμους και τις εκκλησίες του Αιξ-Λα-Σαπέλ, στα σύνορα της Γερμανίας με το Βέλγιο και την Ολλανδία, εμφανίστηκαν ομάδες ατόμων από τα κεντρικά της χώρας, πιασμένες χέρι-χέρι σε κύκλους. Ολοι τους χόρευαν εκστασιασμένοι για ώρες ολόκληρες. Δεν είχαν καμία επαφή με το περιβάλλον, ενώ κάποια στιγμή κατέρρεαν από την εξάντληση. Όταν συνέρχονταν, ισχυρίζονταν ότι τη στιγμή του χορού έβλεπαν οράματα πνευμάτων ή αγιών. Άλλοι έλεγαν ότι είχαν την αίσθηση ότι βρίσκονταν βυθισμένοι μέσα σ’ ένα ποτάμι αίματος κι έπρεπε να πηδούν ψηλά για να αναπνεύσουν.

Αν και υπάρχουν πολλές αντίστοιχες καταγραφές σε ότι αφορά τους Χορούς του Θανάτου (Dance Macabre) μέσα στην ιστορία, η επιδημία του 1374 είναι η καλύτερα τεκμηριωμένη ιστορικά. Μετά τη Γερμανία, η αλλόκοτη επιδημία χτύπησε και τις Κάτω Χώρες. Στη Λιέγη, στην Ουτρέχτη και σε άλλες πόλεις του Βελγίου ομάδες ατόμων άρχισαν να χορεύουν υστερικά. Συνέχεια είχε η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Καρινθία, η Αυστρία… Όπου κι αν εμφανίστηκε η Χορεομανία, οι περιγραφές του φαινομένου παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες μεταξύ τους.

Αυτός ο φρενήρης και ασταμάτητος χορός που κρατούσε ώρες ή και μέρες ακόμα, οδήγησε αρκετούς ανθρώπους στο θάνατο. Και ενώ η πορεία της Μαύρης Πανώλης είχε ξεκινήσει –σε ότι αφορά την Ευρώπη- από τα νότια και κεντρικά, συνέχισε στην Αγγλία και τις βόρειες χώρες, διέγραψε ένα μεγάλο κύκλο κι έστριψε ανατολικά πλήττοντας την Πολωνία, ο Χορός του Θανάτου ξεκίνησε με την αντίθετη φορά πάνω στα χνάρια της προηγούμενης επιδημίας: από την Γερμανία και τις Κάτω Χώρες και προς την Κεντρική Ευρώπη. Ο Χέκερ τον περιγράφει ως ένα «μαζικό παροξυσμό σπασμών, ο οποίος με τον πιο ασυνήθιστο τρόπο εξαγρίωνε τον άνθρωπο. Χόρευαν άγρια, ούρλιαζαν και άφριζαν όπως ακριβώς οι δαιμονισμένοι».

Οι περιγραφές του φαινομένου ποικίλουν, όπως και τα ονόματα της αλλόκοτης επιδημίας. Η Χορεομανία οδηγούσε σε τέτοιες υπερβολικές συμπεριφορές, που καμία ύστερη ερμηνεία δεν στέκεται ικανή να θεωρηθεί ως ικανοποιητική εξήγηση. Άνθρωποι από κάθε τάξη προσβάλλονταν, ιδιαίτερα εκείνοι που έκαναν καθιστικές εργασίες, όπως υποδηματοποιοί και ράφτες χωρίς όμως να αποτελούν εξαίρεση και οι αγρότες.

Οι άνθρωποι αυτοί γίνονταν ανήσυχοι και αεικίνητοι, παρουσιάζοντας συμπτώματα που δεν μπορούσαν να κατανικήσουν με τη βούλησή τους. Όσοι προσβάλλονταν, παρατούσαν τις ασχολίες τους και συγκεντρώνονταν σε συγκεκριμένα σημεία των πόλεών τους, χορεύοντας αδιάκοπα μέχρι να αφήσουν την τελευταία τους πνοή. Η ένταση του φαινομένου ήταν τόσο μεγάλη, ώστε πολλοί από αυτούς έχαναν τις αισθήσεις τους και χτυπούσαν το κεφάλι τους στους τοίχους ή στις γωνιές κτιρίων. Αλλοι πάλι έπεφταν σε χειμάρρους που μετατρέπονταν στους υγρούς τάφους τους.

Στην Ιταλία του 15ου αιώνα, η συγκεκριμένη επιδημία ονομάστηκε ταραντισμός. Από εκεί μάλιστα γεννήθηκε και ο γνωστός παραδοσιακός χορός «ταραντέλα». Ήδη από τον 11ο αιώνα, υπήρχαν μαρτυρίες για φαινόμενα «ασθενών» που συμπεριφέρονταν σαν μανιακοί. Φαντάζονταν ότι άκουγαν φωνές και ήχους, ενώ σε περίπτωση που άκουγαν το αγαπημένο τους μουσικό όργανο, άρχιζαν να χορεύουν σαν τρελοί και να περιφέρονται στη ύπαιθρο. Οι άνθρωποι αυτοί εκδήλωναν μια ανεξέλεγκτη απέχθεια ή λατρεία για ορισμένα αντικείμενα ή χρώματα σε ρούχα, έναν αινιγματικό πόθο για τη θάλασσα και μια ακατανίκητη ανάγκη να ξεφύγουν από την ανελέητη μελαγχολία τους μέσω της αγαπημένης τους μουσικής.

Εκείνη την περίοδο το φαινόμενο πήρε την ονομασία «χορός του Αγίου Ιωάννη» (εορτάζεται στις 24 Ιουνίου), εξαιτίας των βακχικών αλμάτων, στα οποία οδηγούσε ο παροξυσμός των προσβληθέντων. Η ημερομηνία ήταν ιδιαίτερα σημαντική, εφόσον αποτελούσε μια χριστιανική «σφραγίδα» πάνω στις παγανιστικές εορτές του θερινού ηλιοστασίου. Η γιορτή είχε έντονο βακχικό χαρακτήρα, κατάλοιπο των παλαιότερων δοξασιών των λαών της Ευρώπης. Οι εξαθλιωμένοι πληθυσμοί είχαν ανάγκη να ξορκίσουν τις σκοτεινές δυνάμεις, εκμεταλλευόμενες κάθε ευκαιρία για ξεφάντωμα. Δεν είναι τυχαίο ότι η χορεία αυτή έπληττε σε κάποιες περιπτώσεις τα ίδια άτομα κάθε καλοκαίρι. Οι άνθρωποι πρόσμεναν με ανυπομονησία την γιορτή του Αγίου Ιωάννη, ελπίζοντας πως χορεύοντας θα απελευθερώνονταν από τις οδύνες.

Η επιδημία χτύπησε και το Στρασβούργο το 1418, δίνοντας στο φαινόμενο ακόμα έναν χαρακτηρισμό. Ετσι ονομάστηκε «χορός τους Αγίου Βίτου», χάρη στον ομώνυμο άγιο, ο οποίος θεωρείται προστάτης από την φρενίτιδα της χορείας. Οι αντιδράσεις των θυμάτων ήταν παρόμοιες με τα όσα προαναφέραμε, ενώ οι αρχές της πόλης, στην προσπάθειά τους να ελέγξουν το φαινόμενο, χώρισαν τα πλήθη των χορευτών σε ομάδες και έβαλαν επόπτες να τους επιτηρούν από τυχόν βλάβες ή ταραχές.

Απόπειρες εξήγησης

Οι παράξενες επιδημίες χορού αποτελούν ένα ερευνητικό αντικείμενο που δεν έχει τύχει επαρκούς μελέτης από τους σύγχρονους ιστορικούς και γιατρούς. Το εν λόγω φαινόμενο δεν φαίνεται να τους απασχόλησε ιδιαίτερα, με αποτέλεσμα να αποδίδεται σήμερα σε μαζικές υστερίες, οφειλόμενες στο στρες της εποχής. Βέβαια, περιγραφές μαζικών εξάρσεων χορεομανίας είχαν καταγραφεί –όπως προαναφέραμε- και αρκετά παλαιότερα, όταν οι οικονομικές, κοινωνικές, αλλά και κλιματολογικές συνθήκες στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο ήταν κατά πολύ καλύτερες. Μερικοί προσπάθησαν να το συνδέσουν με ένα είδος δηλητηρίασης, τον λεγόμενο εργοτισμό, ο οποίος προκαλείται από τη βρώση μολυσμένου ψωμιού. Η εξήγηση αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αρκετά απλοϊκή, μιας και οι περιπτώσεις των εκδηλώσεων χορεομανίας μοιάζουν να αποτελούν κάτι το κατά πολύ πιο περίπλοκο. Η διαδρομή που ακολούθησε η επιδημία, η επιλεκτική εκδήλωση των κρουσμάτων, το επαναλαμβανόμενο μοτίβο προσβολής –σε κάποιες περιπτώσεις το περίεργο κύμα χτυπούσε σχεδόν σε ετήσια βάση κάθε καλοκαίρι τα ίδια ακριβώς άτομα- και τέλος η αλλόκοτη «συμπεριφορά κοπαδιού», συνθέτουν ένα αίνιγμα που ακόμα δεν έχει βρει λύση του.

Στην περίπτωση του ταραντισμού της Ιταλίας, τα συμπτώματα της κρίσης αποδόθηκαν στο τσίμπημα της αράχνης ταραντούλας. Η θεωρία αυτή «ρίζωσε» στις συνειδήσεις των ανθρώπων για πολλούς αιώνες, αν και ήδη από το 1770 είχε αποδειχθεί ότι το δάγκωμα της ταραντούλας είναι ακίνδυνο.

Ενας απρόσκλητος επισκέπτης

Η Χορεομανία μπορεί να έπληξε την Ευρώπη του 14ου αιώνα, παρ’ όλα αυτά ως φαινόμενα πέρασε στα ψιλά γράμματα της Ιστορίας, ως ακόμα ένα «μικρό και ενοχλητικό αίνιγμα». Αν κι έχει χάσει τη δυναμική του, το φαινόμενο εξακολουθεί να παρατηρείται μέχρι και τις μέρες μας. Μια έξαρσή του καταγράφηκε το 1957 στο Βάρντο της Νορβηγίας από τον Χανς Σάντεβαλντ. Δύο χρόνια μετά, ο καθηγητής θρησκευτικής ιστορίας Ερνέστο ντε Μαρτίνο εντόπισε 35 κρούσματα ταραντισμού κοντά στη Τζελατίνα της Ιταλίας. Η έρευνά του πραγματοποιήθηκε στις 28 και 29 Ιουνίου, λίγο πριν τη γιορτή των Αγίων Πέτρου και Παύλου. Το πιο πρόσφατο ξέσπασμα σημειώθηκε το 1988 στη Σαρδηνία και αναφέρεται στο βιβλίο του Robert E. Bartholomew, «Rethinking the Dancing Mania».

Αν και ο πολιτισμός μας έχει προαχθεί τεχνολογικά, η παιδεία που λαμβάνουμε είναι περισσότερο ολοκληρωμένη και η ιατρική επιστήμη έχει σημειώσει τεράστια πρόοδο, οι μαζικές επιδημίες τρέλας συνεχίζουν να αποτελούν μια ενοχλητική πραγματικότητα. Τα ομαδικά αμόκ που παρατηρούνται κυρίως στις Φιλιππίνες, στη Μαλαισία, την Ιάβα και σε ορισμένα μέρη της Αφρικής αποτελούν μια οξεία και χωρίς διάκριση ανθρωποκτονική φρενίτιδα. Οι προσβληθέντες χοροπηδούν σπασμωδικά, ουρλιάζουν και παρουσιάζουν επιθετικές τάσεις. Το «πιμπλόκτο» πλήττει κυρίως τους Εσκιμώους. Εχουν καταγραφεί αμέτρητα περιστατικά ατόμων που ουρλιάζουν, κλαίνε και τρέχουν ανεξέλεγκτα γυμνοί στα χιόνα. Το σύνδρομο της Ιερουσαλήμ πάλι, εκδηλώνεται στην ομώνυμη ιερή πόλη, με τους «ασθενείς» να καταλαμβάνονται από ασυνήθιστες μανίες, να φέρονται επιθετικά και πολλές φορές να αυτοκτονούν. Όσοι επιβιώνουν και συνέρχονται, παρουσιάζουν κενά μνήμης και ενημερώνονται για τη δράση τους από αφηγήσεις τρίτων.

Φαίνεται πως οι κατά τόπους κουλτούρες και παραδόσεις δημιουργούν τις ιδιαίτερες συνθήκες και ορίζουν τις παραμέτρους για τη μορφή εκδήλωσης της επιδημίας, αν και η συμπτωματολογία των περιστατικών είναι μάλλον παρόμοια. Ο σύγχρονος άνθρωπος εξακολουθεί να έχει άγνοια για τη φύση και τα αίτια εκδήλωσης τέτοιου είδους επιδημιών. Στην προσπάθειά του να νιώσει κάπως πιο ασφαλής, τα «ντύνει» με όρους όπως «στρες» ή μαζική υστερία… Όμως το φαινόμενο θα εξακολουθήσει να υφίσταται και να εκδηλώνεται απρόσκλητο σπέρνοντας τον πανικό και τον θάνατο…