Ο Φόβος στην Φιλοσοφία

ἔστω δὴ ὁ φόβος λύπη τις ἢ ταραχὴ ἐκ φαντασίας
μέλλοντος κακοῦ φθαρτικοῦ ἢ λυπηροῦ.” Αριστοτέλης

«Ο φόβος είναι ένα είδος λύπης ή μια μορφή αναστάτωσης, που προκαλεί η ιδέα κάποιου καταστρεπτικού
ή οδυνηρού κακού που πρόκειται να συμβεί». Πλάτων

Στα Ηθικά Νικομάχεια, προσπαθώντας να ορίσει την αρετή περιγράφει σε αντιθετικά ζεύγη διάφορα είδη «κακιών» που χαρακτηρίζονται από την «υπερβολή» ή τη «έλλειψη», παραθέτοντας σε αυτά την αντίστοιχη αρετή που αποτελεί μεσότητα.

Ο φιλόσοφος θεωρεί τον φόβο ως μορφή κακίας από την πλευρά της έλλειψης σε σχέση με το αλόγιστο θάρρος που αποτελεί κακία από την πλευρά της υπερβολής. Ως μεσότητά τους ορίζει την Ανδρεία.

Ο ανδρείος αποτελεί το «μέσον» ανάμεσα στον θρασύ και το δειλό. Αναφέρει ο Αριστοτέλης, ότι και οι δειλοί και οι θρασείς βρίσκονται μόνιμα σε πλάνη, καθώς ο μεν δειλός θεωρεί φοβερά όσα δεν είναι, ενώ ο θρασύς περιφρονεί τα φοβερά είτε από άγνοια είτε σε παροξυσμό τρέλας. Σε άλλο σημείο στα Ηθικά Μεγάλα (1.5.3.1–1.5.5.7) τονίζει ότι αν κάποιος είναι τόσο άφοβος (εδώ αναφέρεται στο δέος και όχι στον φόβο) ώστε να μην φοβάται ούτε τους θεούς, τότε αυτός δεν θεωρείται ανδρείος αλλά μανιακός. Επομένως και οι πολλές φοβίες φθείρουν, αλλά και η παντελής απουσία τους.

Οι άνθρωποι κατά τον φιλόσοφο γίνονται άφοβοι με δύο τρόπους: είτε γιατί δεν έχουν δοκιμάσει ποτέ κίνδυνο, είτε γιατί έχουν την αναγκαία βοήθεια.

Επίσης, νιώθουν θάρρος 1)αν πιστεύουν ότι έχουν πολλά πλεονεκτήματα, όπως αφθονία χρημάτων, σωματική δύναμη, δυνατούς φίλους, ισχυρή χώρα, 2) αν δεν έχουν αδικήσει κανέναν ή τουλάχιστον όχι πολλούς, 3)αν έχουν καλές σχέσεις με τους θεούς, 4) όσοι πιστεύουν ότι αν επιχειρήσουν κάτι ή θα το πετύχουν ή δεν πρόκειται να πάθουν τίποτε (Ρητ. 2.5. 1383a31).

Η Ανδρεία, όπως αναφέρει, σχετίζεται βέβαια με το θάρρος και το φόβο, αλλά περισσότερο με πράγματα που προκαλούν φόβο. Αυτός για τον οποίο δεν υπάρχει τίποτε φοβερό δεν μπορεί να θεωρηθεί ανδρείος.

Ανδρείος για τον φιλόσοφο είναι εκείνος που παραμένει ατάραχος και τηρεί σωστή στάση απέναντι στα φοβερά κι όχι απέναντι σε εκείνα που δίνουν θάρρος.

Στο περί αρετών και κακιών αναφέρει ότι ανδρεία είναι να μην αποκαρδιώνεται κανείς από το φόβο του θανάτου, να είναι θαρραλέος στις συμφορές και τολμηρός στους κινδύνους και να προτιμά να πεθάνει καλά από το να επιβιώσει ποταπά. Αντίθετα, γνώρισμα της δειλίας είναι η εύκολη αναστάτωση και ανησυχία από τυχαίους φόβους και κυρίως λόγω του φόβου του θανάτου ή της σωματικής αναπηρίας, όπως και το να θεωρεί κανείς καλύτερο να επιζήσει όπως-όπως από το να πεθάνει αξιοπρεπώς.

Μόνο ένας δειλός τολμάει να υπερηφανεύεται ότι δεν έχει νοιώσει ποτέ του φόβο: Όσο μεγαλύτερη η προσκόλληση και η αγκίστρωση με οτιδήποτε έχομε ή δημιουργούμε, τόσο ενδυναμώνονται οι έμφυτοι φόβοι ή δημιουργούνται νέοι παράλογοι ή φανταστικοί. Οι αρχέγονες αιτίες του φόβου περιγράφονται ιδιαίτερα περιεκτικά και βαθύτατα στο απόσπασμα …

«Ο φόβος είναι συνυφασμένος με το γεγονός αυτής της ίδιας της ύλης και με τη συνάντηση των ζευγών των αντιθέτων –ψυχής και ύλης. Οι αισθαντικές ψυχές των ζώων και των ανθρώπων έχουν υποσυνείδητα επίγνωση παραγόντων όπως: Η απεραντοσύνη και συνεπώς η αισθητή καταπίεση του Όλου. Η πίεση όλων των άλλων ζωών και υπάρξεων.

Η λειτουργία ενός Νόμου αδυσώπητου. Η αίσθηση της αιχμαλωσίας, του περιορισμού και της συνεπακόλουθης ανεπάρκειας. Στους παράγοντες αυτούς, που προκύπτουν από τη διαδικασία της ίδιας της εκδηλώσεως και που διαρκούν και αυξάνονται σε δύναμη στο διάστημα των αιώνων, βρίσκονται τα αίτια κάθε σύγχρονου φόβου και η βάση όλου του τρόμου, έξω από καθετί που είναι καθαρά ψυχολογικά και όχι απλώς ο ενστικτώδης φόβος του ζώου».

Ο Αριστοτέλης και άλλοι φιλόσοφοι όπως ο Κίρκεγκωρ και ο Χάιντεγκερ έχουν εστιάσει σε αυτές τις ιδέες με τον δικό τους ιδιαίτερο τρόπο. Ο Δανός φιλόσοφος Κίρκεγκωρ (1813-1855) συναισθάνεται πως η θρησκευτική εμπειρία δεν εξαλείφει τον υπαρξιακό τρόμο, του δίνει όμως ένα μυστικό πρόσωπο και τον μετατρέπει σε μια ασκητική ζωής. Ενώπιον του Θεού ολόκληρη η δημιουργία σείεται από μια ανείπωτη προσδοκία και φρίκη μαζί.

Αργότερα το Dasein (υπάρχον εγώ) ενός άλλου φιλοσόφου εξορκίζει τον υπέρτατο φόβο του θανάτου. Ο Χάιντεγκερ (1889-1976) αντιλαμβάνεται το υπαρκτικό είναι ως ένα «είναι-προς-θάνατον». Υπάρχω σημαίνει ότι ζω ανά πάσα στιγμή με την επίγνωση του θανάτου και ακριβώς αυτή η σκέψη είναι που ξυπνάει εντός της υπαρκτικής συνείδησης την ορμή για δημιουργία, το μένος της γνήσιας πράξης. Η αυθεντική συνείδηση χαρακτηρίζεται από τη διαρκή μέριμνα και το θεμελιακό τρόμο μπροστά στο αδυσώπητο μηδέν που την περισφίγγει.

Ο τρόμος της, όπως το είχε δει και ο Κίρκεγκωρ, δεν έχει συγκεκριμένο αντικείμενο. Ο υπαρξιακός άνθρωπος δεν φοβάται αυτό ή εκείνο το εμπειρικό πράγμα. Στην πραγματικότητα δεν φοβάται τίποτε. Ο φόβος του δε έρχεται από τα έξω, βγαίνει από τα μέσα χωρίς εξωτερική αιτία. Είναι εκδήλωση του εσωτερικού βάθους του υπαρκτικού Εγώ, σύμπτωμα της επαφής του με την απουσία που είναι στην καρδιά του κόσμου.

Ο Αριστοτέλης, αναφέρεται στον φόβο (δέος) που αισθάνεται ακόμα και ο ανδρείος προς τον «θεό» – Άπειρο, και στον φόβο που αισθάνεται αυτός που αδικεί (εσωτερικό ένστικτο για την ύπαρξη του «αδυσώπητου Νόμου», της συμπαντικής νομοτελειακής ανταπόδοσης).

Η επιστήμη της σύγχρονης ψυχολογίας έχει δώσει σε ικανοποιητικό βαθμό τρόπους αντιμετώπισης ψυχολογικών φόβων –φοβιών και καταστάσεων έντονου άγχους. Η τάση αποφυγής καταστάσεων που μπορούν να διεγείρουν φόβο (φόβος για τον φόβο) συντηρούν και αυξάνουν φοβικές συμπεριφορές. Μόνο όταν οι φόβοι αντιμετωπίζονται και εξοικειώνεται κανείς μαζί τους μπορούν να ξεπερασθούν. Η δράση φαίνεται να είναι η θεραπεία για κάθε είδους φόβο –ψυχολογικό, επίκτητο ή ενστικτώδη. Όπου ως δράση εννοούμε την Κίνηση προς το αντικείμενο του φόβου. Αυτή η κίνηση περιλαμβάνει αρχικά παρατήρηση, γνώση και κατανόηση της κατάστασης που προκαλεί φόβο, και εν συνεχεία σταδιακή εξοικείωση με αυτήν.

Όπως είδαμε και στις παραθέσεις του Αριστοτέλη, ανδρείος είναι αυτός που ενώ έρχεται αντιμέτωπος με συνθήκες που προκαλούν φόβο, στέκει ψύχραιμος με νηφαλιότητα και δρα σε πείσμα του φόβου.

Η ελπίδα να δημιουργήσουμε μια ιδανική πόλη πάνω στη Γη ναυάγησε μαζί με τις ιδεολογίες. Τώρα μας μένει να μαστορέψουμε μια κάποια ευτυχία. Ο καθένας ας κάνει ό,τι μπορεί. Όσο για τις θρησκείες, που ζητούν από τους ανθρώπους να πιστέψουν σε μιαν άλλη, μετά θάνατον ζωή, όχι μόνο έχουν ακόμη πρόβατα να τις ακολουθούν, αλλά γίνονται όλο και περισσότερο επικίνδυνες.

Ο φόβος είναι όντως ένας τρόπος να κάνεις τους ανθρώπους υπάκουους, ακόμη και να τους εξευτελίσεις, και είναι φυσικά ένα σημαντικό ουσιαστικό βοήθημα ολιγαρχικών καθεστώτων. Θυμάμαι ένα σημείο του «1984″, του Οργουελ, που οι φυλακισμένοι, για να ομολογήσουν και να αλλάξουν συμπεριφορά, τίθενται αντιμέτωποι με αυτό που φοβούνται περισσότερο. Για τον ήρωα του βιβλίου, αυτό που τον φοβίζει είναι οι αρουραίοι και επίσης υπάρχει η εικόνα του σκλάβου στον Χέγκελ.

Όποιος φοβάται, συμπεριφέρεται σαν σκλάβος. Στην «Φαινομενολογία του Πνεύματος», κύριος του εαυτού του είναι εκείνος που δεν φοβάται να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του, είναι πρόθυμος να πεθάνει για την ελευθερία του. Αντίθετα, ο σκλάβος τρέμει για τη ζωή του και δέχεται, προκειμένου να παραμείνει ζωντανός, το καθεστώς του δούλου. Αυτό έχει μια πολιτική έννοια, αλλά και ψυχική. Ο φόβος ταπεινώνει, υποτάσσει, ελέγχει κατευθύνει, οριοθετεί.

Διανοητές όπως Δον Χουάν Μάτους αλλά και ο Καζαντζάκης υμνούν με την γραφή τους την στάση αυτή που συνιστά τον δρόμο του Πολεμιστή. Του Πολεμιστή αυτού που δεν παραδίδεται στις αντιξοότητες, που δεν λιποψυχά, που θαρραλέα αναλαμβάνει την ευθύνη για τα δρώμενα του κόσμου τούτου

«Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω.» Καζαντζάκης

«Αυτός ο Πολεμιστής γνωρίζει πως ο «εχθρός» δεν είναι μόνο κάπου εκεί έξω… Ο φόβος, οι έγνοιες και το άγχος είναι η μοίρα κάθε ανθρώπου και δεν μπορούν ούτε και πρόκειται να αντισταθμιστούν ή να κατανικηθούν από κανένα παράγοντα μικρότερο από την ίδια την ψυχή».

Η δειλία και η ακαμψία είναι ο εχθρός μας. Δεν είναι λογικό να πιστεύεις ότι τα φτερά είναι το μόνο μέσο για να πετάξεις. Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι. Ψάξε να τους βρεις. Ρώτα ένα πλάσμα που πρόκειται να πεθάνει. Ρώτα τον καθρέφτη. Ψάξε. Κάτι θα συμβεί.

Ο φόβος σηματοδοτεί τις αντοχές και τα όρια μας. Τα όρια όμως, αν και απολύτως απαραίτητα για την καθημερινότητα, έχουν προσωρινή μόνον αξία και μόνον για κάποιον συγκεκριμένο σκοπό. και οφείλουμε ολοένα να τα επεκτείνουμε. Η Πνευματική μας υπόσταση και καταγωγή μας επιτρέπει και μας υποχρεώνει να το κάνουμε. Μέχρι την απελευθέρωση από τον κόσμο της ψευδαίσθησης της ύλης

~ Ας σε μισούν. Αρκεί να σε φοβούνται. Ευριπίδης

~ Ακόμα και ο Φαραώ ήξερε το μυστικό της υπακοής, για να γνωρίζει ο λαός το φόβο να τιμωρείς όχι τους ένοχους, αλλά τους αθώους.

~ Αν φοβάσαι μη μιλάς, αν μίλησες μη φοβάσαι. Αραβική παροιμία

~ Απ’ όλους τους φόβους που τρέφουμε, επαληθεύονται ευτυχώς μόνο οι χειρότεροι. Σταντάλ

~ Ας μην κοιτάμε πίσω με θυμό, ούτε μπροστά με φόβο, αλλά γύρω με επίγνωση. Θέρμπερ Τζ.

~ Αυτό είναι το μυστικό του ηρωισμού, να μην επιτρέπεις στον φόβο να συνοδεύει τη ζωή σου. Μπ Σω

~ Γαλήνη είναι η κατάλυση κάθε πόθου και φόβου. Βούδας

~ Δεν είναι φοβερό αν σας προσέβαλλαν, σας κορόιδεψαν ή σας λήστεψαν. Φοβερό είναι αν εσείς δεν μπορείτε να τα ξεχάσετε. Κομφούκιος

~ Δεν έχουμε να φοβηθούμε, παρά μόνο το φόβο. Ρούσβελτ Φραγκλίνος

~ Δεν υπάρχει Καλό, η αρετή δεν είναι παρά ένα από τα πρόσωπα του φόβου.

~ Δεν υπάρχει καλύτερος πελάτης από τον φοβισμένο εκατομμυριούχο. Αμερικανός δικηγόρος

~ Δίνουμε υποσχέσεις και κάνουμε όρκους σύμφωνα με τις ελπίδες μας και τους τηρούμε σύμφωνα με τους φόβους μας. Λαροσφουκώ

~ Δυο πράγματα να φοβάσαι, και να αποφεύγεις, νεόπλουτο και παλιά πουτάνα. Άγνωστος

~ Εγώ δε φοβάμαι την τιμωρία. Εγώ φοβάμαι να είμαι άξιος τιμωρίας. Μπερνέ

~ Είναι αξιολύπητος εκείνος που έχει λίγες επιθυμίες και πολλές φοβίες, μα αυτή είναι η μοίρα των μοναρχών. Μπέικον Φ.

~ Εκείνος που είναι μολυσμένος με το φόβο της αρρώστιας, είναι ήδη μολυσμένος με την αρρώστια του φόβου. Ντε Μονταίν

~ Έξι μειονεκτήματα πρέπει να υπερνικήσεις για να φτάσεις την επιτυχία, νωθρότητα, οκνηρία, φόβο, θυμό, αταξία και φλυαρία. Σανσκριτική σοφία.

~ Η δυστυχία, η αρρώστια, και οι άνθρωποι είναι όπως τα σκυλιά, αν καταλάβουν ότι φοβάσαι σου επιτίθενται με μεγαλύτερη αγριότητα. Χορόσκελης Δ.

~ Η Ελλάδα είναι ένας τόπος γεμάτος πληγές… Που πονάνε… Όμως οι Έλληνες φοβούνται τον πόνο και προσπαθούν να τον αποφύγουν! Αντί να τον γιατρέψουν, προσπαθούν να τον ξεγελάσουν! Κάνουν καραγκιοζιλίκια, παίρνουν πόζες, το ρίχνουν στο τσιφτετέλι, στα κοσμικά, στα κομματικά. Φοβούνται να αντικρίσουν κατάφατσα τον πόνο, τα προβλήματά τους, τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους. Ποτέ λαός δε φοβήθηκε τον εαυτό του, περισσότερο απ’ ο,τι ο νεοέλληνας. Όμως ο πόνος εξορκίζεται με τον πόνο! Αν τον αντικρίσεις κατάματα, αποκτάς αυτογνωσία, εξανθρωπίζεσαι Ποταμίτης Δ.

~ Η θρασύτητα είναι η μάσκα του φόβου.

~ Η ισορροπία του φόβου πρέπει να παραχωρήσει τη θέση της στην ισορροπία της εμπιστοσύνης.

~ Η λογική παλεύει με το φόβο και νικά. Ευριπίδης

~ Η σκληρότητα προέρχεται από φόβο, αδυναμία και δειλία. Ελβέτιος Κ.

~ Η συνείδηση στέκει μόνη επάνω από τον φόβο. Βίας

~ Η συνεχής επίκληση της πίστης είναι ένδειξη φόβου. Άγνωστος

~ Θάρρος είναι η τέχνη να φοβάσαι χωρίς να το δείχνεις. Σω Μπερνάρ

~ Θρησκεία είναι η μυθολογία του φόβου και της ελπίδας. Καμπέρογλου Β.

~ Καλύτερα να είσαι ένα λεπτό φοβητσιάρης, παρά όλη τη ζωή σου νεκρός. Ιρλανδική παροιμία

~ Καλύτερα φοβερό τέλος, παρά ατέλειωτος φόβος. Σίλλερ Φ.

~ Κανένα πάθος δεν ληστεύει τη δύναμη της ενέργειας και τη λογική από το μυαλό του ανθρώπου, όσο ο φόβος. Μπιούρκ Ε.

~ Κερδίζεις δύναμη, θάρρος και αυτοπεποίθηση με κάθε εμπειρία, που πραγματικά κοιτάζεις το φόβο κατάματα. Μπορείς να πεις στον εαυτό σου: «ξεπέρασα κι αυτό το κακό, θ’ αντέξω ό,τι κι αν μου τύχει». Ινδική σοφία

~ …κι ο άγιος φοβέρα θέλει. Ελληνική Παροιμία

~ Κουράγιο δεν είναι η έλλειψη φόβου. Είναι να δρας σε πείσμα του φόβου. Τουέην Μαρκ

~ Μερικές φορές ο φόβος του “κάτι” είναι χειρότερος απ’ το ίδιο το “κάτι”.

~ Μια σημαντική πλευρά της δημιουργικότητας είναι να μην φοβάσαι να αποτύχεις Λαντ Ένουιν

~ Να φοβάσαι τον άνθρωπο που με πάθος εργαζόταν για ν’ αποκτήσει γνώσεις και μετά κατανόησε που δεν έγινε καθόλου εξυπνότερος και τότε αρχίζει θανάσιμα να μισεί ανθρώπους που είναι το ίδιο αμαθείς όπως εκείνος, αλλά εκείνοι δεν κόπιασαν καθόλου. Βόνεγκουτ Κ.

~ Να φοβάσαι τον καθένα στον οποίον έκανες καλό. Ινδική σοφία

~ Ο αμοιβαίος φόβος είναι η μόνη αιτία που παρακινεί σε πιστή συμμαχία. Θουκυδίδης

~ Ο άνθρωπος που φοβάται να υποφέρει, υποφέρει ήδη απ’ αυτό που φοβάται. Ντε Μονταίν

~ Ο δειλός τρέμει περιμένοντας τον κίνδυνο, ο φοβητσιάρης όταν έρχεται ο κίνδυνος, αλλά ο γενναίος όταν θα περάσει. Πολ Ζ.

~ Ο δικός μας φόβος μπροστά στην καταστροφή μόνο μεγαλώνει την πιθανότητα της. Ράσελ Μπ.

~ Ο κίνδυνος φεύγει ταχύτερα όταν περιφρονείται. Ευριπίδης

~ Ο μεγάλος φόβος αγνοεί τη λογική. Κραφτσένκο

~ Ο φόβος ακολουθεί το έγκλημα κι αυτό είναι η ποινή του. Βολταίρος

~ Ο φόβος αναδύεται από την επιθυμία, αλλά σκορπίζει από μόνος του, αν σταθείς ακλόνητος απέναντί του και τον αντιμετωπίσεις χωρίς προκατάληψη. Σούφικη σοφία

~ Ο φόβος δεν απομακρύνει από μας το θάνατο, απομακρύνει τη ζωή. Μαχφούζ Ν.

~ Ο φόβος είναι απόδειξη εκφυλισμένου μυαλού. Βιργίλιος

~ Ο φόβος είναι η αναμονή μελλοντικού κακού. Πλάτων

~ Ο φόβος είναι η πιο άφθονη πηγή των ελαττωμάτων. Ουσίνσκι Κ.

~ Ο φόβος είναι ο παντοτινός συνοδοιπόρος της αναλήθειας. Μπέικον Φρ.

~ Ο φόβος και η ηλιθιότητα υπήρξαν πάντοτε τα βασικά κίνητρα των ανθρώπινων ενεργειών.

~ Ο φόβος κάνει τους έξυπνους ανόητους και τους δυνατούς αδύνατους. Κούπερ Φ.

~ Ο φόβος καταστρέφει την ελευθερία του ατόμου.

~ Ο φόβος πηγάζει πάντοτε από την αμάθεια.

~ Πνίξε το φίδι της αμφιβολίας στην ψυχή σου, λειώσε τα σκουλήκια του φόβου στην καρδιά σου. Τότε και τα βουνά ακόμα θα παραμερίσουν απ’ το διάβα σου. Σερεντί Κ.

~ Στον αγαθό άνθρωπο για το τίποτε δεν γεννιέται φθόνος, ούτε φόβος, ούτε οργή ή μίσος. Πλούταρχος

~ Τα δαιμόνια επιτίθενται στους φοβητσιάρηδες. Ινδική παροιμία

~ Το πέρασμα από μια θρησκεία του φόβου σε μια θρησκεία της ηθικής αποτελεί ένα μεγάλο βήμα στη ζωή ενός έθνους. Ινδική σοφία

~ Φόβος, ψυχική αναταραχή που προκλήθηκε από την αναμονή του κακού. Πλάτων