Η Κουλτούρα της Παράνοιας

Η Κουλτούρα της Παράνοιας
«Το ότι εγώ έχω μανία καταδίωξης δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν και κάποιοι που με καταδιώκουν στ’ αλήθεια»

Χένρι Κίσινγκερ

Συνωμοσιολογία: Η Κουλτούρα της Παράνοιας: Η ανθρώπινη ιστορία βρίθει από συνωμοσίες. Δολοπλοκίες, ίντριγκες και μηχανορραφίες συνέβαιναν κάθε εποχή, ιδιαίτερα στους ημισκότεινους διαδρόμους των ανακτόρων. Στο δυτικό κόσμο οι συνωμοσίες άρχισαν να κυριαρχούν από την περίοδο ακόμη του Μεσαίωνα. Αιρέσεις, μυστικές αδελφότητες, ιπποτικά τάγματα, Ιησουίτες, «Εβραίοι», μασονικές στοές και επαναστατικές οργανώσεις, πυροδοτούσαν συχνά τη λαϊκή φαντασία με την υποτιθέμενη ή και την πραγματική πολιτικο-οικονομική ισχύ και επιρροή τους.

Αυτές οι συνωμοτικές ομάδες απέκτησαν με την πάροδο του χρόνου θρυλικές διαστάσεις, καθώς η ανθρώπινη φαντασία τείνει να λειτουργεί μυθοποιητικά και, συχνά, αποπροσανατολιστικά. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπήρξαν συνωμοτικές οργανώσεις ή ότι έπαιξαν περιθωριακό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. Τουναντίον. Οι συνωμοσίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο και συχνά διαμόρφωσαν το ρου της ιστορίας.

Πολλά γεγονότα, κυρίως στο χώρο της πολιτικής, υπήρξαν αποτελέσματα συνωμοσιών ή υποχθόνιων διεργασιών. Δεν είναι τυχαίο που ο Χένρι Κίσινγκερ, ο «μάγος» της διπλωματίας, συνήθιζε να παρομοιάζει την πολιτική με το μετρό του Παρισιού, που αν κι ένα μικρό τμήμα του διέρχεται στην επιφάνεια, το 90% της διαδρομής του είναι υπόγειο.

Η ανθρώπινη ιστορία είναι λοιπόν γεμάτη υπόγειες και μυστικές διαδρομές. Η προσπάθεια χαρτογράφησης και διασύνδεσης όλων αυτών των υπόγειων διαδρομών μέσα από διάφορες μη συμβατικές θεωρίες, ονομάζεται συνωμοσιολογία. Η συνωμοσιολογία ασχολείται κυρίως με τις θεωρίες συνωμοσίας. Στα Γερμανικά υπάρχει ξεκάθαρη διαφορά ανάμεσα στη συνωμοσιολογία (Verschwörungstheorie) και στις θεωρίες περί συνωμοσίας (Vershwöruntheorie).

Η συνωμοσιολογία είναι κατά κύριο λόγο η, ορθολογική σε γενικές γραμμές, μελέτη των θεωριών συνωμοσίας. Αντίθετα οι θεωρίες συνωμοσίας τείνουν γενικώς προς το παραλήρημα και σπανίως αποτελούν αξιόπιστες ερμηνείες των γεγονότων. Αυτό, όμως, δεν τις καθιστά λιγότερο ενδιαφέρουσες. Ακόμη και ως αποκυήματα της φαντασίας ή ως παρανοϊκές εκφάνσεις, οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν πολύτιμους οδηγούς για όποιον επιθυμεί να κατανοήσει την ανθρώπινη φύση αλλά και το σύγχρονο κόσμο. Πόσο μάλιστα σε περίπτωση που αποτελούν και τις μοναδικές ερμηνείες των γεγονότων ή βρίσκονται πολύ κοντά στην αλήθεια. Σε κάθε περίπτωση οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ελκυστικές. Μια καλή θεωρία συνωμοσίας λειτουργεί σαν ένας απλός τρόπος εξήγησης πολλαπλών γεγονότων.

Τους τελευταίους δύο αιώνες έχουν γραφτεί αμέτρητα βιβλία σχετικά με πραγματικές ή φανταστικές συνομωσίες. Αξιοσημείωτο είναι πως οι συγγραφείς τους είχαν στην πλειοψηφία τους μη δημοκρατική πολιτική κοσμοθέαση (συχνά ανήκαν στο χώρο της ακροδεξιάς), με εμφανή τάση προς τον ανορθολογισμό. Μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι θεωρίες συνωμοσίας ήταν συνώνυμες με τη σιωνιστική συνωμοσία. Οι συνωμοσιολόγοι εκείνης της εποχής, στα πλαίσια της διαδεδομένης στην Ευρώπη αντισημιτικής εκστρατείας, υποστήριζαν πως οι Εβραίοι κρύβονται πίσω απ’ όλα. Κάποια άλλοι έβλεπαν στο καθετί το «μασονικό δάκτυλο».

Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τη σκυτάλη ανέλαβαν οι Αμερικανοί συνωμοσιολόγοι, που βάλθηκαν να ξεσκεπάσουν την αποκαλούμενη «Παγκόσμια Κομουνιστική Συνωμοσία»: ένα πετυχημένο δημιούργημα της αντικομουνιστικής προπαγάνδας του Έντγκαρ Χούβερ (EdgarJ. Hoover). Ο Χούβερ έβλεπε την κομουνιστική «μηχανορραφία» ως μια «επαναστατική συνωμοσία», που βασίζεται σε ασυνήθιστες δυνάμεις και είναι «φαινομενικά αόρατη για τα μη-κομουνιστικά μάτια, ανεμπόδιστη από το χρόνο, την απόσταση και τη νομιμότητα».

Στο Mastersof Deceit (1958) ο Χούβερ προειδοποιούσε για την «αόρατη» κομουνιστική απειλή, λέγοντας πως βρίσκεται παντού στην Αμερική: «Στις οργανώσεις, στις γωνίες των δρόμων, ακόμη κι έξω από την πόρτα σας. Προσπαθεί να επηρεάσει και να ελέγξει τις σκέψεις σας».

Δεν ήταν μόνον ο διαβόητος γερουσιαστής Τζόζεφ ΜακΆρθι (Joseph McCarthy), που υπήρξε υπέρμαχος της «παρανοϊκής» ψυχροπολεμικής πολιτικής του Χούβερ. Ολόκληρη σχεδόν η Αμερική παρασύρθηκε από την αντικομουνιστική υστερία του Χούβερ και έβλεπε παντού να υφαίνονται κομουνιστικές συνωμοσίες. Η μεταπολεμική Αμερική ήταν εμποτισμένη στη συνωμοσιολογία, εξαιτίας της αντικομουνιστικής υστερίας της. Έτσι, το έδαφος ήταν πρόσφορο για να ευδοκιμήσουν κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας αυξάνονται κατακόρυφα σε συνθήκες αδιαφάνειας.

Η ατμόσφαιρα του Ψυχρού Πολέμου, η υποτιθέμενη κομουνιστική απειλή, η δολοφονία του προέδρου Κένεντι και το σκάνδαλο Γουοτεργκέιτ δημιούργησαν στην Αμερική το κατάλληλο έδαφος για την άνθηση των θεωριών συνωμοσίας. Ειδικότερα η δολοφονία του Κένεντι υπήρξε καταλύτης, καθώς σήμανε το τέλος της αθωότητας για τους Αμερικάνους. Η δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι (JohnF. Kennedy) το 1963 πυροδότησε μια έκρηξη θεωριών συνωμοσίας, η οποία συνεχίζει να μαστίζει τη σημερινή Αμερική.

Βασικό στοιχείο των περισσότερων θεωριών συνωμοσίας γύρω από την εκτέλεση του JFK υπήρξε η παράνοια των μυστικών υπηρεσιών, η «πρακτορολογία» και η τάση να φορτωθούν όλες οι ευθύνες στη CIA, στην «αρχόντισσα» των συνωμοσιών. Από τότε η Αμερική έγινε η «Μέκκα» των θεωριών συνωμοσίας. Όπως έγραψε χαρακτηριστικά και ο Αμερικανός συγγραφέας και κωμικός Ρίτσαρντ Μπέλζερ στο βιβλίο του UFOs, JFKandELVIS: «Η Αμερική είναι συνωμοσία εξ ορισμού. Η ονομαζόμενη Αμερικανική Επανάσταση υπήρξε αποτέλεσμα συνωμοσίας. Η συνωμοσία είναι τόσο αμερικανική όσο και η μηλόπιτα!»

Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο που η ψύχωση για τις θεωρίες συνωμοσίας ανθίζει περισσότερο στην καρδιά της καπιταλιστικής Βαβυλωνίας, στις ΗΠΑ. Ένα πρόσφατο παράδειγμα αποτελούν τα τραγικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, τα οποία πυροδότησαν μια νέα συνωμοσιοπαράνοια. Σύμφωνα με μια αντισιωνιστική θεωρία συνωμοσίας η Μοσάντ έγραψε προσωπικά στον καθένα από τους 4.000 Εβραίους που εργαζόταν στους Δίδυμους Πύργους να μην πάει τη συγκεκριμένη ημέρα στο γραφείο του!

Παρά την αντίθετη πεποίθηση, η σιωνιστική συνωμοσιολογία κρατεί καλά στις ΗΠΑ, παρόλο που η αμερικανική πολιτική προστατεύει ως «κόρη όφθαλμού» το Ισραήλ. Για παράδειγμα, αρκετές λευκές ρατσιστικές και ακροδεξιές ομάδες στην Αμερική πιστεύουν πως η χώρα τους βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο μιας κυβέρνησης κατακτημένης από τους Σιωνιστές, την οποία αποκαλούν κωδικά ZOG (ZionistOccupiedGovernment). Κι αν δεν είναι υποχείριο της ZOG, τότε πιστεύουν πως ελέγχεται από τις μειονότητες ή τους ξένους…

Οι Αμερικάνοι, όπως άλλωστε και οι Έλληνες, έχουν μια «εθνική ροπή» προς τη συνωμοσιολογία. Η τάση τους να ερμηνεύουν τα γεγονότα μέσα από θεωρίες συνωμοσίας απορρέει τόσο από την αμάθειά τους, όσο και από τις συλλογικές και ατομικές νευρώσεις τους. Ο Αμερικανός συνωμοσιολόγος Don De Lillo, στο γνωστό βιβλίο του Running Dog (1978), λέει πως όλες οι συνωμοσίες ξεκινούν από μια αίσθηση προσωπικής αυτο-καταπίεσης. Ένας αυτο-καταπιεζόμενος άνθρωπος έχει την αίσθηση πως η κοινωνία συνωμοτεί εναντίον του.

Διακατέχεται από μια γενική φοβία και μια έλλειψη εμπιστοσύνης για το περιβάλλον του, που τον οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στη συνωμοσιοπαράνοια. Αυτή η φοβία βασίζεται μερικές φορές στην πίστη ότι ο κόσμος είναι γεμάτος «προγραμματισμένους» ανθρώπους, που έχουν υποστεί «πλύση εγκεφάλου», γεμάτος με ανθρώπινα αυτόματα ή με πρόσωπα που είναι ουσιαστικά αντικείμενα μαζικής παραγωγής. Ένα άλλο συνηθισμένο μοτίβο των συνωμοσιοπαρανοϊκών είναι η πεποίθηση πως «κάποιοι» τούς ελέγχουν ή τους καταδιώκουν.

Οι διώκτες αποκαλούνται συχνά «Αυτοί» (They). Τέτοιου είδους συνωμοσιοπαράνοια είναι διάχυτη στις θεωρίες συνωμοσίας από το Mind Control (πράκτορες της CIA) μέχρι το τεχνομυστικιστικό Matrix (Agents: «πρακτορες-προγράμματα» με τη μορφή των Menin Black).

Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση βοήθησαν στη διασπορά των θεωριών συνωμοσίας, ιδίως η δημοφιλής τηλεοπτική σειρά X-Files. Γνωστοί συγγραφείς όπως ο Γουίλιαμ Μπάροουζ, ο Φίλιπ Ντικ, ο Γουίλιαμ Γκίμπσον, ο Νόρμαν Μέιλερ και ο κατεξοχήν «συνωμοσιοπαρανοϊκός» Τόμας Πίντσον, ασχολήθηκαν στα βιβλία τους με θεωρίες συνωμοσίες, βάζoντας τους ήρωες τους στο ρόλο των θυμάτων κυβερνητικών συνωμοσιών. Η θυματοποίηση και η διαχείριση ενός ατόμου μέσω κάποιων μορφών κοινωνικού ελέγχου αποτελούν ένα είδος συνωμοσίας.

Από την άλλη, και ο ψυχίατρος R. D. Laing πιστεύει πως η σχιζοφρένεια είναι μια οργανωμένη «συνωμοσία» ανάμεσα στην οικογένεια του ασθενή και του συστήματος υγείας, με στόχο την αφαίρεση από τον ασθενή της νομικής υπόστασης του ανθρώπινου πλάσματος!

Τελικά, τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας; Παραληρήματα της φαντασίας ή αξιόπιστες ερμηνείες διαπλεκόμενων και ακατανόητων καταστάσεων; Παράνοιες και «μπουρδολογίες» ή απλά ελκυστικές ανορθολογικές δοξασίες; Το σίγουρο είναι πως οι θεωρίες συνωμοσίας συμφωνούν με μερικές από τις σκοτεινότερες πλευρές της ανθρώπινης φύσης. Προδίδουν ένα συναίσθημα αλλοτρίωσης και μια «κουλτούρα της παράνοιας», στην οποία μπορεί να υποκύψει ο καθένας μας. Ιδιαίτερα, όταν αρκετές θεωρίες συνωμοσίας φαίνονται φαινομενικά άτρωτες στα όπλα της λογικής.

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι αναμφισβήτητα ελκυστικές, αλλά δεν πρέπει να παραδιδόμαστε άνευ όρων στη γοητεία τους. Χρειάζεται και μια απαραίτητη δόση σκεπτικισμού για να τις προσεγγίσουμε. Η αναγκαιότητα του σκεπτικισμού έχει τις ρίζες της στην περίφημη ρήση του Πασκάλ πως οι άνθρωποι είναι «σκεπτόμενες καλαμιές», δηλαδή λαμπρά μοναδικοί και μοναδικά τρωτοί. Εμείς οι άνθρωποι είμαστε ικανοί για τις χειρότερες φρικαλεότητες αλλά για τις πιο συγκινητικές πράξεις αγάπης, θάρρους και ευγένειας.

Εκείνο που μας σώζει από τις αυτοκαταστροφικές μας τάσεις δεν είναι η πίστη, αλλά η έλλογη πλευρά της ανθρώπινης νόησης. Η λογική αποτελεί τη σωτηρία μας, ιδιαίτερα από τη βίαιη και επικίνδυνη συμπεριφορά των μαζών, που αντιδρούν πάντα παρορμητικά, λες και πρόκειται για μηχανές αντανακλαστικών: Κάτι που προδίδει ανελευθερία. Και η ανελευθερία αποτελεί την πρώτη ύλη από την οποία κατασκευάζονται οι θεωρίες συνωμοσίας.

Αντίθετα με τους περισσότερους πολιτικούς επιστήμονες, δημοσιογράφους και συγγραφείς, που στέκουν μακριά από τις θεωρίες συνωμοσίας γιατί δήθεν δεν θέλουν να «λερώσουν τα χέρια» τους, εμείς αποφασίσαμε, χωρίς δεύτερη σκέψη, να βουτήξουμε μέσα στο «βούρκο» τους σε μια προσπάθεια να τον χαρτογραφήσουμε, αλλά και να αντλήσουμε χρήσιμα συμπεράσματα. Το αποτέλεσμα ελπίζουμε να το βρείτε ενδιαφέρον. Τελειώνοντας, θα σας δώσουμε μια συμβουλή, την οποία ελπίζω να την έχετε στο πίσω μέρος του μυαλού σας διαβάζοντας αυτό το βιβλίο:

Μην πιστεύετε στα φαντάσματα, αλλά ούτε και στις διαβεβαιώσεις ότι κάτω από το λευκό σεντόνι δεν κρύβεται κανείς …

Γιώργος Στάμκος «Συνωμοσίες και Θεωρίες Συνωμοσίας» εκδ. Άγνωστο 2010. (εικ. 3.)
***

Η Παρατήρηση του Ολοφάνερου και η Διάκριση είναι τα εργαλεία που ξεχωρίζουν «την ήρα από το σιτάρι» την αλήθεια της στιγμής από την προπαγάνδα, το άσπρο από το μαύρο και κρατώντας σαν σταθερό δεδομένο πως τίποτε σημαντικό δεν είναι μονοσήμαντο, αλλά αμφίσημο κι αφηρημένο.

Ενώ φαντάζει σχετικά εύκολο να διαχωριστούν, εν τούτοις οι άνθρωποι υποκύπτουν στον νόμο της «ήσσονος προσπάθειας» και τρώνε ότι κουτόχορτο τους προσφέρουν.

Στην εποχή μας παρατηρείται ένα μοναδικό φαινόμενο, που πρέπει να υπογραμμισθεί ιδιαιτέρως: όσο αυξάνεται ο όγκος των πληροφοριών τόσο αυτοί που τις συλλέγουν προσπαθούν να τις παραχαράξουν, ενώ την ίδια στιγμή οι αποδέκτες τους τις αποφεύγουν με περισσή αδιαφορία. Ακόμα χειρότερα, σημαντικές μετρήσεις σε διεθνές επίπεδο αποδεικνύουν ότι μεγάλο κομμάτι της κοινής γνώμης στον αναπτυγμένο κόσμο είναι εντελώς αδιάφορο στην γνώση και θεωρεί ότι αυτή είναι επικίνδυνη όταν διαψεύδει τις πεποιθήσεις του.

Αναπτύσσεται έτσι όλο και περισσότερο στις δημοκρατικές χώρες το φαινόμενο της «ορθολογικής άγνοιας», που πρώτος περιέγραψε ο Άντονυ Ντόουνς το 1957 στο βιβλίο του «Μια οικονομική θεωρία για την δημοκρατία». Στο βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας, αναφερόμενος στον νόμο της «ήσσονος προσπάθειας» όταν ένας πολίτης αναζητεί πληροφορίες, τονίζει ότι συχνά το κόστος της αναζητήσεως αυτής φαντάζει υψηλό, γι αυτό και οι πολίτες υποκαθιστούν την γνώση με την ιδεολογία –που είναι ετοιμοπαράδοτη και εύπεπτη.

Μετά την απελευθέρωση από του Τούρκους και την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους, ο νόμος της «ήσσονος προσπάθειας» εκφράζεται άριστα από την επιθυμία των Ελλήνων να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι ή τραπεζικοί. Ας μην ξαφνιαζόμαστε λοιπόν για την σημερινή κατάντια, γιατί ο εν λόγω νόμος ακόμη βρίσκεται εν λειτουργία.