Η Ελλάδα, το δίκαιο της θάλασσας και η επέκταση των χωρικών υδάτων από έξι σε δώδεκα ναυτικά μίλια

Η Ελλάδα, το δίκαιο της θάλασσας και η επέκταση των χωρικών υδάτων από έξι σε δώδεκα ναυτικά μίλια

30 Ιουλίου 1994 Η Ελλάδα υπογράφει μαζί με άλλες χώρες τη διεθνή σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας, η οποία της δίνει το δικαίωμα για μονομερή επέκταση των χωρικών της υδάτων από έξι σε δώδεκα ναυτικά μίλια. Λίγους μήνες μετά (16 Νοεμβρίου του 1994), η Τουρκία θα ανακοινώσει ότι θεωρεί αιτία πολέμου ενδεχόμενη επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων.

1.Το Νέο Δίκαιο της Θάλασσας του ΟΗΕ

Το 1982 δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα στο Δίκαιο της Θάλασσας με τη Σύμβαση του ΟΗΕ στο Montego Bay της Τζαμάικα όπου οριοθετήθηκαν εκ νέου οι έννοιες: αιγιαλίτιδα ζώνη ή χωρικά ύδατα, η συνορεύουσα ή παρακείμενη ζώνη και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Η νέα Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNLOSC) τέθηκε σε εφαρμογή στις 16 Νοεμβρίου 1994, αντικαθιστώντας τέσσερις παλαιότερες Συμβάσεις. Η νέα Σύμβαση ψηφίστηκε στη Νέα Υόρκη στις 30 Απριλίου 1982 από 130 κράτη (17 κράτη απείχαν και 4 κράτη την καταψήφισαν, μεταξύ αυτών και η Τουρκία). Μέχρι το τέλος του 2008 η Σύμβαση επικυρώθηκε από 157 χώρες, μεταξύ αυτών η Κύπρος (12 Δεκεμβρίου 1988).

Το 1982 δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα στο Δίκαιο της Θάλασσας με τη Σύμβαση του ΟΗΕ στο Montego Bay της Τζαμάικα όπου οριοθετήθηκαν εκ νέου οι έννοιες: αιγιαλίτιδα ζώνη ή χωρικά ύδατα, η συνορεύουσα ή παρακείμενη ζώνη και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Η νέα Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNLOSC) τέθηκε σε εφαρμογή στις 16 Νοεμβρίου 1994, αντικαθιστώντας τέσσερις παλαιότερες Συμβάσεις. Η νέα Σύμβαση ψηφίστηκε στη Νέα Υόρκη στις 30 Απριλίου 1982 από 130 κράτη (17 κράτη απείχαν και 4 κράτη την καταψήφισαν, μεταξύ αυτών και η Τουρκία). Μέχρι το τέλος του 2008 η Σύμβαση επικυρώθηκε από 157 χώρες, μεταξύ αυτών η Κύπρος (12 Δεκεμβρίου 1988) και η
Ελλάδα (21 Ιουλίου 1995).

Μία από τις βασικές καινοτομίες της Νέας Σύμβασης είναι η ΑΟΖ. Τα άρθρα 56 και 57 καθορίζουν τα δικαιώματα, τις υποχρεώσεις και τις αρμοδιότητες του παράκτιου κράτους, καθώς και την έκταση που φτάνει μέχρι 200 μίλια από την ακτογραμμή. Τα νέα χαρακτηριστικά της ΑΟΖ σε σχέση με την υφαλοκρηπίδα είναι η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, ζώντων και μη, όχι μόνο στο βυθό και στο υπέδαφος αλλά και στα υπερκείμενα ύδατα. Σημαντικό είναι, επίσης, το άρθρο 121 παρ. ζ, που αναγνωρίζει ΑΟΖ και στα νησιά, η οποία προσδιορίζεται με τον ίδιο τρόπο, όπως και στις ηπειρωτικές περιοχές.

Στο χώρο της ΑΟΖ το παράκτιο κράτος εκμεταλλεύεται τους φυσικούς πόρους, την αλιεία, την ενέργεια από αέρα ή ύδατα, το υπέδαφος, κ.ά. Στήνει τεχνητές νησίδες ή άλλες κατασκευές. Διατηρείται το δικαίωμα ελεύθερης διέλευσης για όλα τα κράτη, υπέρπτησης, πόντισης καλωδίων, σύμφωνα πάντα με το Διεθνές Δίκαιο, αρκεί τα παραπάνω να μην απειλούν την ασφάλεια του παράκτιου κράτους.

Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη έχουν μόνο τα νησιά που κατοικούνται, στοιχείο που προκύπτει από μία οικογένεια, ένα φαροφύλακα, κατοικίδια, καλλιέργειες και οτιδήποτε άλλο αποδεικνύει οικονομική δραστηριότητα. Για όλα τα άλλα νησιά και τις βραχονησίδες ισχύει μόνο η διάταξη των 12 ναυτικών μιλίων της αιγιαλίτιδας ζώνης.

Στην οριοθέτηση της ΑΟΖ ακολουθείται κατά κανόνα η «μέση γραμμή» για απόσταση μικρότερη των 400 μιλίων και προϋποθέτει σχετική συμφωνία μεταξύ των κρατών με έναντι ακτές. Αν αυτή δεν επιτευχθεί, όπως και στην υφαλοκρηπίδα, προβλέπεται προσφυγή σε όργανα επίλυσης διεθνών διαφορών (π.χ. στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης).

Υπάρχουν δύο διαφορετικές απόψεις για το αν η ΑΟΖ καταργεί ή όχι την υφαλοκρηπίδα. Η μία πιστεύει ότι η ΑΟΖ έχει υπερκεράσει την υφαλοκρηπίδα και άρα επιλύει διά παντός τα διμερή προβλήματα της Ελλάδας με την Τουρκία, αρκεί η Ελλάδα να θέσει το ζήτημα και να προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, ξεπερνώντας το casus belli για τα 12 μίλια, τις «γκρίζες ζώνες» και την υφαλοκρηπίδα. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται από τον Καθηγητή Θεόδωρο Καρυώτη του Πανεπιστημίου Μέρυλαντ, που είναι αρμόδιος για θέματα Δικαίου της Θάλασσας και μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη σχετική Διάσκεψη του ΟΗΕ. Την άλλη άποψη υποστηρίζει ο Αναστάσης Πεπονής σε αρθρογραφία του στα Επίκαιρα (26 Ιανουαρίου 2011) τονίζοντας ότι «ούτε η ΑΟΖ μπορεί να οριοθετηθεί με μονομερή πράξη, αλλά προbποθέτει συμμετοχή της Τουρκίας στις διαδικασίες». Δεν είναι ανακριβείς οι ισχυρισμοί Πεπονή. Απλά περιγράφουν την τυπική πραγματικότητα. Αντίθετα, η επιχειρηματολογία Καρυώτη αναδεικνύει την πολιτική και διπλωματική δυναμική, που μπορεί να αναπτυχθεί υπέρ των ελληνικών δικαίων και συμφερόντων μέσα από έξυπνους, τολμηρούς
και υπεύθυνους χειρισμούς της ελληνικής κυβέρνησης.

2. Η τουρκική τακτική

Η Τουρκία γνωρίζει ότι ο δρόμος του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας θα την οδηγήσει σε αδιέξοδο. Γι’ αυτό επιλέγει άλλους τρόπους αντίδρασης, αυτών της απειλής, της υπεκφυγής, της άρνησης ή της επιλεκτικής διπλωματίας:

• Απειλεί με πόλεμο (casus belli) αν η Ελλάδα εφαρμόσει τα αυτονόητα εθνικά κυριαρχικά της δικαιώματα, όπως είναι η επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια.

• Υπεκφεύγει ένα διάλογο συντεταγμένο με ατζέντα και κανόνες για την ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα, επιδιώκοντας παρελκυστικά και επιθετικά να δημιουργεί νέα θέματα, γκρίζες ζώνες ακόμα και για κατοικημένα νησιά (Αγαθονήσι), αμφισβητεί ότι το Καστελόριζο ανήκει στο Αιγαίο, γεγονός που τεκμαίρεται από την ιταλοτουρκική συμφωνία του 1932, κ.ά.

• Αρνείται να υπογράψει και να κυρώσει τη νέα Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, να αναγνωρίσει τις διμερείς και διεθνείς συνθήκες, να αποδεχτεί τους όρους του κοινοτικού κεκτημένου, τμήμα του οποίου είναι και η νέα Συνθήκη (UNLOSC).

• Ασκεί επιλεκτική διπλωματία, δηλαδή α) εκεί που τη συμφέρει έχει οριοθετήσει ΑΟΖ, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Μαύρης Θάλασσας με τις Βουλγαρία, Ρουμανία και πρώην
Σοβιετική Ένωση, ενώ αρνείται το ίδιο στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο, γι’ αυτό αντέδρασε στη δημιουργία της ΑΟΖ στην Κύπρο και β) διαθέτει χωρικά ύδατα 12 μίλια σε Μεσόγειο και Μαύρη Θάλασσα, ενώ μόνο 6 μίλια στο Αιγαίο.

3. Το κυπριακό μοντέλο

Στις 12 Δεκεμβρίου 1988 η Κύπρος επικύρωσε τη νέα Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας. Το Φεβρουάριο του 2003 υπέγραψε συμφωνία οριοθέτησης με την Αίγυπτο, τον Ιανουάριο του 2007 με τον Λίβανο και το Δεκέμβριο του 2010 με το Ισραήλ. Παράλληλα, στις 16 Φεβρουαρίου 2007 ξεκίνησε την υποβολή αιτήσεων για άδειες έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων. Η Τουρκία παρ’ ότι έκανε το ίδιο στη Μαύρη θάλασσα, στη Μεσόγειο αντέδρασε, παρενοχλώντας με πολεμικά σκάφη στις 13 Νοεμβρίου 2008 ερευνητικό σκάφος νορβηγικής εταιρείας με σημαία Παναμά, το οποίο διενεργούσε έρευνες για πετρέλαιο εκ μέρους της κυπριακής κυβέρνησης 27 μίλια νοτίως του νησιού, εντός της κυπριακής ΑΟΖ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το Ηνωμένο Βασίλειο αναγνωρίζει τα δικαιώματα ΑΟΖ της Κύπρου γύρω από όλο το νησί, όπως δήλωσε ο Ύπατος Αρμοστής της Βρετανίας στην Κύπρο Πίτερ Μίλλετ στην εφημερίδα Πολίτης (14 Δεκεμβρίου 2008) επ’ ευκαιρία των τουρκικών παρενοχλήσεων, γεγονός που δικαιώνει το επίτευγμα του αείμνηστου Τάσσου Παπαδόπουλου.

4. Η ελληνική διάσταση της ΑΟΖ: μία δίκαιη και έξυπνη στρατηγική

Αν δεχτούμε την άποψη Καρυώτη, η οριοθέτηση της ελληνικής ΑΟΖ μπορεί να μην επιτυγχάνεται μονομερώς, ωστόσο είναι βέβαιο ότι ισχυροποιεί διεθνώς τη θέση μας και προσθέτει επιχειρήματα στη φαρέτρα της εξωτερικής μας πολιτικής. Η ελληνική ΑΟΖ, αθροιζό μενη στο ζήτημα της υφαλοκρηπίδας, διαμορφώνει τις νέες «γαλάζιες γραμμές» της εξωτερικής μας πολιτικής:

• Αναδεικνύει τη διπλοπροσωπία της τουρκικής διπλωματίας και την απειθαρχία της στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας του ΟΗΕ.

• Στοιχειοθετεί την άρνηση της γείτονος να αποδεχτεί, ενόψει της ευρωπαϊκής της προοπτικής, το νέο ευρωπαϊκό κεκτημένο, αναπόσπαστο τμήμα του οποίου είναι η νέα Διεθνής Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας.

• Ξεπερνά το casus belli για την επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια, διότι η διεθνώς αποδεκτή ΑΟΖ υπερκεράζει το ζήτημα, διευκολύνοντας την επίλυση και του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας ιδιαίτερα στα νησιά, διότι το θεσμικό πλαίσιο είναι πια ξεκάθαρο και δεν διαμορφώνεται μόνο από τη νομολογία της Χάγης.

• Δημιουργείται ενιαίος οικονομικός χώρος με την Κύπρο και το Ισραήλ, με την Αίγυπτο και τη Λιβύη, με την Ιταλία και την Αλβανία, κάτι που αναβαθμίζει την Ελλάδα γεωστρατηγικά και την
ενισχύει οικονομικά, ενεργειακά (λόγω υποθαλάσσιων αγωγών) και αναπτυξιακά.

Συμπερασματικά, το ζήτημα που τίθεται είναι πώς και πότε η χώρα μας θα αποφασίσει να αξιοποιήσει αποτελεσματικά τα νέα εργαλεία, που της παρέχει το Διεθνές Δίκαιο, απέναντι σε μια Τουρκία που συνεχώς εγείρει νέα θέματα για να εμποδίσει την εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας στην περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.

5. Η Νέα Δημοκρατία και η στρατηγική της έμμεσης προσέγγισης

Η Νέα Δημοκρατία ξεκίνησε τις επαφές για την οριοθέτηση της ΑΟΖ με τη Λιβύη και την Αίγυπτο, κεφαλαιοποιώντας τη θετική ανταπόκριση των κρατών αυτών. Το ζήτημα μετά τις πρόσφατες ανακατατάξεις στη Βόρεια Αφρική είναι ο τρόπος με τον οποίο η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου δίνει συνέχεια σε αυτή την προσπάθεια. Στο παρελθόν το ΠΑΣΟΚ δεν εκμεταλλεύτηκε τις καλές σχέσεις του με τον Καντάφι και τον Μουμπάρακ. Τώρα, τουλάχιστον, διαπραγματεύτηκε ανταποδοτικά τη σημαντική υποστηρικτική συμβολή της Ελλάδας προς τους συμμάχους στις επιχειρήσεις της Λιβύης;

Αντίστοιχη σημασία έδινε η Νέα Δημοκρατία στην οριοθέτηση της ΑΟΖ με την Ιταλία, με την οποία έχει οριοθετηθεί η υφαλοκρηπίδα, καθώς και με την Αλβανία, με την οποία αν και έχει σημειωθεί πρόοδος, τελευταία φαίνεται να έχει επηρεαστεί από την τουρκική αποτρεπτική διπλωματία.

Η Νέα Δημοκρατία, παρακολουθώντας τις διεθνείς εξελίξεις, ξεκίνησε την προσπάθεια για τη οριοθέτηση της ΑΟΖ με την Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Ιταλία και την Αλβανία –όπως έχουν κάνει ήδη μέχρι τώρα 140 παράκτια κράτη–, ώστε να εκκρεμεί η διευθέτηση του ζητήματος μόνο με την Κύπρο και την Τουρκία. Η συνέχιση και εν τέλει η θετική έκβαση αυτής της προσπάθειας θα πιέσει διμερώς και διεθνώς την Τουρκία να προσχωρήσει στη διεθνή νομιμότητα και να εναρμονιστεί με τα ευρωπαaκά πρότυπα, εάν θέλει να κρατήσει ζωντανή την ευρωπαaκή της προοπτική, τουλάχιστον στο μέτρο που αυτή εξαρτάται και από την Ελλάδα. Ακόμα κι αν κάποτε διαμορφωθούν οι συνθήκες για εταιρικές συνεργασίες με τους Τούρκους στο Αιγαίο, όπως υποστηρίζουν κάποιοι, θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο το καθεστώς της εθνικής μας κυριαρχίας, ώστε αυτές να έχουν καθαρά εμπορικό χαρακτήρα.

6. Η σημασία του Καστελόριζου και η πονηριά Νταβούτογλου

Είναι εξαιρετικά δύσκολο οι γείτονές μας να αποβάλουν την «οθωμανική πονηριά» την οποία συχνά πρώτοι και ευκρινέστερα εμείς οι Έλληνες την αντιλαμβανόμαστε, λόγω του βυζαντινού μας παρελθόντος.

Η Ευρωπαaκή Ένωση θεωρεί πλέον τη νέα Συμφωνία του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας και άρα και την ΑΟΖ κοινοτικά κεκτημένα. Έχει ζητήσει, λοιπόν, από όλα τα κράτη να δημιουργήσουν ΑΟΖ, εκτός προς το παρόν από τα κράτη της Μεσόγειου. Εικάζεται ότι αυτό οφείλεται σε παράκληση της τουρκικής πλευράς, η οποία εισακούστηκε εύκολα από την Ε.Ε., που αποφεύγει όποτε είναι αυτό δυνατό να γίνεται μέρος του προβλήματος.

Αυτό δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητο από την πρόσφατη δήλωση Νταβούτογλου ότι «το Καστελόριζο δεν ανήκει στο Αιγαίο, αλλά στη Μεσόγειο» την οποία επιδίωξε να διασκεδάσει στη συνέχεια λέγοντας τα αυτονόητα, ότι δηλαδή «το Καστελόριζο είναι ελληνικό», σαν να λέμε εμείς ότι «η Άγκυρα είναι τουρκική». Με τη δήλωση αυτή ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών επιδίωξε να κονιορτοποιήσει την ιταλοτουρκική συμφωνία για τα Δωδεκάνησα, η οποία σαφώς και με τουρκική συναίνεση εντάσσει το Καστελόριζο στον ενιαίο χώρο του Αιγαίου Πελάγους, ως αναπόσπαστο κομμάτι των Δωδεκανήσων.

Η στρατηγική σημασία του Καστελόριζου, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία, αναβαθμίζεται. Το Καστελόριζο κατοικείται και άρα διαθέτει ΑΟΖ, η οποία τυγχάνει να συμπίπτει με την οριοθέτηση της ΑΟΖ της Ελλάδας με την Κύπρο και την Αίγυπτο. Η ολοκλήρωση αυτής της οριοθέτησης έχει τα εξής χαρακτηριστικά:

• Εμποδίζει την Τουρκία να έχει θαλάσσια σύνορα με την Αίγυπτο. Γι’ αυτό το λόγο η Τουρκία ζήτησε από την Αίγυπτο να μην λάβει υπόψη της στις διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα το Καστελόριζο και εισέπραξε αρνητική απάντηση.

• Δημιουργεί ενιαίο θαλάσσιο χώρο μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου τον οποίο προτίθεται να αναγνωρίσει το Ισραήλ. Αυτό προσθέτει στο Ισραήλ ενδοχώρα, αλλά και σημαντικό πέρασμα για υποθαλάσσιους ενεργειακούς αγωγούς προς τη δύση μέσω Ελλάδας. Αυτή λοιπόν η «αθώα» πονηριά του Νταβούτογλου, παραμονές της επίσκεψής του στην Ελλάδα, και οι νευρικές αντιδράσεις, στη συνέχεια, της τουρκικής διπλωματίας σε ιταλικό πλοίο καταβύθισης καλωδίων στην ελληνική ΑΟΖ του Καστελόριζου προδίδουν την ανησυχία της Τουρκίας και τις πραγματικές της προθέσεις να καθηλώσει τη γεωστρατηγική αναβάθμιση της Ελλάδας σε σχέση με το Ισραήλ, τη Βόρεια Αφρική και τον ισλαμικό κόσμο.

7. Η εξωτερική πολιτική δεν είναι δημόσιες σχέσεις

Η Ελλάδα έχει το Διεθνές Δίκαιο και το Δίκαιο της Θάλασσας με το μέρος της. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ευρωπαaκής οικογένειας. Είναι συνεπής σύμμαχος της Ευρωατλαντικής Συμμαχίας και ποτέ δεν δυσκόλεψε επιχειρησιακά την πολιτική της στην περιοχή.

Αντίθετα με την Τουρκία (βλέπε Ιράκ, Λιβύη, κ.ά.), η Ελλάδα πάντα λειτουργούσε υποστηρικτικά αλλά και ορθολογικά, υπό την έννοια ότι δεν φοβήθηκε να πει ξεκάθαρα τις θέσεις της για τη σταθερότητα και την ειρήνη στην περιοχή. Χωρίς να διστάσει έναντι των ισχυρών, η Ελλάδα διαμεσολαβεί πάντα κατευναστικά υπέρ των λαών της περιφέρειάς της, με τους οποίους διατηρεί ιστορικά άψογες σχέσεις.

Ακόμα και έναντι της Τουρκίας, η Ελλάδα τηρεί τίμια στάση. Υποστηρίζει ειλικρινά την ευρωπαaκή της προοπτική, δεν προτίθεται όμως να αυτοπαραιτηθεί από τα εθνικά κυριαρχικά της δικαιώματα. Αυτό που ζητά από τους συμμάχους της, τους διεθνείς οργανισμούς (ΟΗΕ,ΝΑΤΟ, Ε.Ε.), αλλά και από τη γειτονική Τουρκία είναι ο έμπρακτος σεβασμός στον αξιακό κώδικα της Ευρώπης και στο Διεθνές Δίκαιο, διότι πιστεύει ότι η στέρεα ειρήνη, η πραγματική συνεργασία και η ειλικρινής φιλία μεταξύ των λαών εδραιώνονται μόνο αν οι πολιτικές τους υπακούουν σε διεθνώς αποδεκτούς κανόνες και οι συμπεριφορές τους χαρακτηρίζονται από αλληλοσεβασμό.

Γράφει ο Ευριπίδης Στυλιανίδης