Η αξία της γλώσσας

Η αξία της γλώσσας (και η διαλεκτική του πονηρού λόγου)

«Στην ανθρωπότητα θα προκύψει αίσιον όταν επαναπροσδιορίσει τη λεκτική σημειολογία της», είπε πριν από 2500 χρόνια ο στοχαστής της Ελέας, Παρμενίδης. «Βρισκόμαστε σε ένα σύγχρονο πύργο της Βαβέλ, μιλάμε το ίδιο αλλά δεν καταλαβαινόμαστε, φτιάχνουμε προτάσεις αλλά δεν ξέρουμε τι σημαίνει η κάθε λέξη», επανέλαβε πριν από λίγα χρόνια ο Βιντγκενστάιν, ο άνθρωπος που τίναξε το μαθηματικό οικοδόμημα της γλώσσας στον αέρα, τιθέμενος ο εισηγητής της απλουστευμένης λογικής.

Πάμε όμως από την αρχή, στον Παρμενίδη, ο οποίος έκλεισε τη φυσικο-κεντρική θεώρηση της Ιωνικής φιλοσοφίας, βάζοντας έναν αόρατο μεταφυσικό ογκόλιθο στο κέντρο της που κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει, ανάγοντας τη γλώσσα ως πρωταγωνιστή και όχι ουραγό της σκέψης. Όλη η φιλοσοφία, λέει έμμεσα ο Παρμενίδης, είναι έρευνα της γλώσσας, κατά την οποία, αν θες να μιλάς σωστά βούτηξε τη γλώσσα στο μυαλό σου, αν όμως θέλεις να μάθεις την αλήθεια, βούτηξε με το μυαλό σου στη γλώσσα.

Τα περισσότερα προβλήματα δεν στέκουν αν ο άνθρωπος προσδιορίσει τι λέει και τι συγκρίνει, συμπληρώνουν με ένα στόμα και οι δυο, Παρμενίδης και Βιτγκενστάιν. Κοινώς, μπαίνουν στο ζύγι από το νου, μη συγκρίσιμα μορφώματα, είτε σχετίζονται είτε όχι, ας πούμε το ψάρι με το φαΐ ή η ηθική με το ποδήλατο, κάνοντας τον τρελό πίθηκο να συμπεριφέρεται και ως ασυνεννόητος. Ας πάρουμε για παράδειγμα δυο σχετικές έννοιες που τις θεωρούμε συγκρίσιμες και αντίθετες μεταξύ τους, τον Καπιταλισμό με τη Δημοκρατία. …

Φωτογραφίες Eos Aurora

Καπιταλισμός προέρχεται εκ του κάπιταλ = κεφάλαιο ή κεφαλαίο και την κατάληξη -ισμός ή -ismus που δεικνύει κατεύθυνση. Επομένως, καπιταλισμός είναι η κατεύθυνση του ανθρώπου να κεφαλοποιεί, να αποθηκεύει, υλιστικά και πνευματικά «αγαθά». Δημοκρατία, όμως, σημαίνει αρχή – κράτος του Δήμου και είναι έννοια διαχείρισης των αγαθών.

Άρα, ο καπιταλισμός μπορεί να συγκριθεί με τον λιγότερο ή περισσότερο καπιταλισμό, όπου τη μια πλευρά τίθεται η πλειστότητα και από την άλλη η απληστία, με ενδιάμεσο το «όσα πάνε κι όσα έλθουν». Η Δημοκρατία με τη σειρά της μπορεί να συγκριθεί με άλλες πράξεις διαχείρισης, όπως είναι η βασιλεία, η τυραννία, η ολιγαρχία, ο κομμουνισμός ή ο σοσιαλισμός όπου ειδικά εδώ είναι κομμουνισμός με χιούμορ.

Αυτό το παράδειγμα λέχθηκε για να εντοπίσουμε το μπέρδεμα των εννοιών της γλώσσας μας, το οποίο προέρχεται είτε από την ασυναίσθητη εκτροπή του λόγου είτε από την προσχεδιασμένη.

Ας πάμε να εξετάσουμε την προσχεδιασμένη εκτροπή ή τη λεγόμενη «διαλεκτική του πονηρού λόγου».

Η διαλεκτική είναι τρόπος να εξουσιάζει ο άνθρωπος τον άνθρωπο με το λέγειν του, κάνοντας τον άλλο να φαίνεται μικρός και προφέσορας εκείνος. Για παράδειγμα, διαβάζοντας την φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ αισθάνεσαι πόσο πιο ανώτερος ήταν στη σκέψη του σε σχέση με την παιδιακίσια δική σου σκέψη. Και φυσικά δεν τολμάς να αντιπαρατεθείς ή να τον κρίνεις γιατί νοιώθεις αδύναμος, πέραν του ότι δεν έχεις πλήρως καταλάβει.

Η διαλεκτική όμως που βασίζεται στον ορθολογισμό, μπορεί να βασίζεται και στην πονηράδα. Να παρουσιάζεται δηλαδή κάτι που είναι επουσιώδες ως πολύ σημαντικό, με μια πρακτική που μπορεί να χαρακτηριστεί «η διαλεκτική του φελλού επί της συζήτησης του οίνου». Παρουσιάζεις, δηλαδή, σε μια συζήτηση για το κρασί, το φελλό, τόσο επιστημονικά και περιγραφικά εκτρέποντας τη συζήτηση, βρισκόμενος πάντοτε στο θέμα, κάνοντας τον άλλο να σε κοιτάζει με ανοιγμένο στόμα. Και τον ταπώνεις με το φελλό σου κάνοντάς τον να ξεχάσει το κρασί.

Η «διαλεκτική του φελλού» μπορεί να οριστεί και δόκιμος όρος στην πολιτική ρητορεία που γίνεται αγυρτεία. Ακούς τον άλλον να ρητορεύει πεμπτουσιακά, τιθέμενος σε ένα περιφερειακό θέμα, αναγορεύοντάς το ως πρότυπο αξίας και ανοίγεις το στόμα σου αισθανόμενος ότι είσαι βλάκας.

Και φεύγεις λέγοντας, τι σπουδαίος, τι θαυμάσια τα είπε, δικτάτωρ του πανεπιστημίου δικαίως είναι και στην οδό Καραγκιόζη της Σερβίας έχει το γραφείο του. Και όταν σε ρωτήσουνε «τι είπε», απαντάς «πολύ ωραία τα είπε, να δεις τι είπε, να δεις τι είπε…» και ξύνεις το κεφάλι σου μη αναλογιζόμενος ότι εσύ είσαι ο φελλός μαζί και ο Καραγκιόζης.

Η εξουσία της γλώσσας μέσω της διαλεκτικής, του δυσνόητου και του θώκου της αξίας, είναι στοιχείο που δεν προάγει τη Δημοκρατία. Είναι η ασθένεια της Δημοκρατίας. Ένα κριτήριο πολιτικής στιβαρότητας είναι η μη ύπαρξη παρεκτροπής και πολυλογίας. Ο πολιτικός που κάνει διαλεκτική ρητορεία είναι αντίθετος με τον πολιτικό που είναι διαλεκτικός στη ρητορεία.

Ο άνθρωπος που συζητά και δεν κάνει τον σπουδαίο είναι πολύ πιο σπουδαίος από αυτόν που ρητορεύει μεγαλεπήβολα κι επιθετικά. Σε παρασύρει, εκτρέπει το νου απο το ουσιαστικό, προάγοντας την αξία του φελλού από την ουσία που έχει μέσα το μπουκάλι. Αποτείνεται σε αφελείς. Ας ορίσουμε κάποτε στην εκτίμηση που πρέπει να έχουμε για τους πολιτικούς να κυριαρχεί το προσδιοριστικό του λόγου και το λακωνίζειν.

Σωτήρης Γλυκοφρύδης