Τα Αρχετυπικά Σύμβολα στον Δρόμο της Γνώσης

Πλατωνισμός, αλχημεία, και και οι μυστικοί συμβολισμοί στο Δουκάτο του Urbino.

Οι δρόμοι της γνώσης διατρέχουν την ανθρώπινη ιστορία, από την στιγμή που ο άνθρωπος έμαθε να διαχειρίζεται την φωτιά, έμαθε να καλλιεργεί την γη, και εξημέρωσε τα ζώα παύοντας να είναι νομάδας τροφοσυλλέκτης.

Στην Ελληνική μυθολογία, ο Τιτάνας Προμηθέας έδωσε την φωτιά στους ανθρώπους, και η Δήμητρα τους έμαθε την καλλιέργεια της γης, ιδρύοντας τα Ελευσίνια μυστήρια. Στα Ελευσίνια μυστήρια αλλά και στις υπόλοιπες μυστηριακές τελετές, η χρήση του μύθου της αλληγορίας και των αρχετυπικών συμβόλων, αποτέλεσαν βασικά εργαλεία μύησης και μάθησης.

Στον φιλοσοφικό λόγο, ο Πλάτων (πιθανόν 427-347 π.κ.ε.), χρησιμοποιεί κατά κόρον τον μύθο, τα σύμβολα, και τον αλληγορικό λόγο. Για τον Πλάτωνα υπάρχει η εξωτερική γνώση, που προσλαμβάνει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις και την λογική του, αλλά υπάρχει και η εσωτερική γνώση που κατακτιέται δια μέσω του «φιλοσοφικού έρωτα», όταν ο νους αποκτάει «φτερά» – «ίπταται» στην σφαίρα του «αγαθού». Η «εσωτερική» αυτή γνώση κατακτιέται πολύ πιο δύσκολα, καθώς προϋποθέτει την σταθερή και αδιάλειπτη ενατένιση της εσωτερικής ζωής, την υπέρβαση των αισθήσεων και τον απόλυτο έλεγχο του νου.

Συνεπώς, εραστής της σοφίας, των ιδεών και των αρχετύπων είναι αυτός ο οποίος έχει υπερβεί τον κόσμο των αισθήσεων των παθών και των επιθυμιών, επειδή γι’ αυτόν ανασηκώθηκε το πέπλο της πλάνης και της λήθης, βγήκε από το σπήλαιο, και αντίκρισε τις ιδέες και την αιώνια Αλήθεια, το «Αγαθό». Η αληθινή γνώση δεν είναι για τον Πλάτωνα μια γνώση θεωρητική και αφηρημένη που θα μπορούσε να μάθει κάποιος μέσα από βιβλία και διδασκαλίες.

Λέγεται μάλιστα πως κάποτε ένας μαθητής του Πλάτωνα, ταξίδευε με πλοίο, μεταφέροντας μαζί του την μεγαλύτερη περιουσία του, τις σημειώσεις του δασκάλου του Πλάτωνα. Το πλοίο όμως στο οποίο επέβαινε βυθίστηκε. Ο ίδιος σώθηκε, αλλά χάθηκαν στο βυθό της θάλασσας όλα τα βιβλία, και οι σημειώσεις που είχε συγκεντρώσει από τις διδασκαλίες του Πλάτωνα. Μόνο τότε κατάλαβε γατί ο δάσκαλος του ο Πλάτων, επέμενε ότι η γνώση δεν πρέπει να «γράφεται» στα βιβλία, αλλά στην ψυχή…

Για την πραγματική γνώση και τους αληθινούς φιλοσόφους έγραφε ο Πλάτων (Επιστολή Ζ΄ 340d-341c):

«…Όσοι δεν είναι πραγματικά φιλόσοφοι έχουν μόνο ένα πασάλειμμα από αμφίβολες γνώσεις και πείθουν τον εαυτό τους ότι δεν τους λείπει πια το παραμικρό. Όμως η φιλοσοφική γνώση της ουσίας του πράγματος δεν μπορεί να διατυπωθεί με το λόγο, όπως άλλες γνώσεις, αλλά, μετά από μακρόχρονη κοινή αναζήτησή της και αδιάκοπη ενασχόληση με αυτή, γεννιέται στην ψυχή ξαφνικά, σαν το φως που ανάβει από μια σπίθα, και ύστερα τρέφεται μόνη της»!

Βασικό εργαλείο σ’ αυτή την προσπάθεια, αποτελούν τα σύμβολα, αφενός μεν, διότι τα σύμβολα αποτελούν μία σύντομη και «συμπυκνωμένη γνώση», και αφετέρου διότι κάποια σύμβολα δεν μπορούν να ερμηνευθούν από όλους.

Το σύμβολο είναι η «τέχνη του σκέπτεσθαι με εικόνες». Ας μην ξεχνάμε πως ο άνθρωπος πρώτα χρησιμοποιεί τις εικόνες και τα σύμβολα στον γραπτό λόγο, και μετά την αλφαβητική γραφή. Για αυτό τον λόγο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν τα ιερογλυφικά, οι Κινέζοι τα ιδεογράμματα, και οι Μινωίτες την Γραμμική γραφή.

Ο Πλωτίνος (204-270 μ.κ.ε.), αναφέρει σχετικά (Εννεάδα V 8, 5-6):

«Γι’ αυτό οι παλαιοί έλεγαν ότι οι ιδέες είναι οντά και ουσίες. Αυτό το έχουν συλλάβει, μου φαίνεται και οι Αιγύπτιοι σοφοί, και για να εκθέσουν τη σοφία τους δεν χρησιμοποιούσαν την αλφαβητική γραφή, αλλά χρησιμοποιούσαν την ιερογλυφική γραφή. Σκάλιζαν αγάλματα μέσα στους ναούς, καθένα από τα οποία είναι το σύμβολο ενός ορισμένου πράγματος. Έτσι έκαναν ορατό ότι εκεί πάνω δεν υπάρχει συλλογιστική σύλληψη, ότι αντίθετα κάθε άγαλμα είναι επιστήμη και σοφία και συνάμα η προϋπόθεση της.»

Η λέξη σύμβολο βγαίνει από το συμβάλω, βάζω μαζί, κοινές προσωπικές εμπειρίες του καθενός έτσι ώστε να μπορούμε να συντονιζόμαστε, να συνεννοούμαστε, να εννοούμε το ίδιο πράγμα. Τα σύμβολα είναι για το πνεύμα ότι τα εργαλεία για τα χέρια, μεγιστοποιούν τις δυνατότητες αντίληψης. Ξεκινώντας από την οπτική επαφή με ένα σύμβολο, εάν εντρυφήσουμε επισταμένως σε αυτό μέσω γνώσεως των κλείδων αποσυμβολισμού και αποκρυπτογράφησης, μπορούμε να αντιληφθούμε το υποκρύπτουν μήνυμα που εμπεριέχει.

Ο Πλούταρχος (45-120 μ.κ.ε) εξηγεί σχετικά (περί Ίσιδος και Οσίριδος 20F):

«Οι ποιητές και οι λογογράφοι όπως οι αράχνες υφαίνουν τον ιστό από την αρχή δίχως βάση, και τον επεκτείνουν έτσι κι αυτά (οι μύθοι και τα σύμβολα) περιέχουν μερικές ιστορίες και διηγήσεις αληθινές. Όπως οι μαθηματικοί λένε πως το ουράνιο τόξο είναι εικόνα του ήλιου και η χρωματική ποικιλομορφία του προκαλείται από την αντανάκλαση επάνω σε κάποιο νέφος, έτσι και ο μύθος/σύμβολο είναι εικόνα κάποιου άλλου λόγου ο οποίος ανακαλεί στην διάνοια μας συγκεκριμένα νοήματα.»

Μέσα από ένα μεγάλο αριθμό συμβόλων με τα οποία ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή και στον σύγχρονο κόσμο, υπάρχει ήδη από την αρχαιότητα μία σχετικά μικρή, αλλά ιδιαίτερα σημαντική κατηγορία που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ζωή της ανθρωπότητας. Είναι τα παγκόσμια αρχετυπικά σύμβολα όπως: O ήλιος – ο κύκλος, το φεγγάρι –τα κέρατα, η γυναίκα, ο φαλλός, το σπήλαιο, το δέντρο της ζωής, ο ζωδιακός, το κέρας, το φίδι, ο δράκος, το περιστέρι, ο λαβύρινθος , ο σταυρός, το ξίφος κ.ά.

Τα αρχετυπικά αυτά σύμβολα, αλλά και ένας αριθμός άλλων τα οποία δεν είναι γνωστά σ’ όλους, μετατρέπονται συχνά σύμφωνα με τον Πλωτίνο (204-270 μ.κ.ε.), μετά την μελέτη σε αντικείμενα άσκησης διαλογισμού, των οποίων το νόημα μπορεί να «αποκαλυφθεί», μόνο μέσω της εντατικής διαδικασίας συγκέντρωσης, και αυτοστοχασμού.

Το πραγματικό τους νόημα τους μπορεί να αποκαλυφθεί, μέσω της διεύρυνσης του ίδιου μας του εαυτού. Όταν ο άνθρωπος στρέφεται προς τον εσωτερικό του εαυτό, τότε δια μέσου του εαυτού επέρχεται η ενόραση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στις Εννεάδες (Ill 8, 6-7):

«…Ο στόχος των ανθρώπινων πράξεων έγκειται στην γνώση, και κάθε έφεση είναι έφεση για γνώση… Δεν πρέπει οι έννοιες να στέκονται έξω, αλλά πρέπει να ενοποιούνται με την ψυχή αυτού που μαθαίνει, ώσπου αυτή να τις συναντά ως κάτι οικείο. Όταν η ψυχή εξοικειωθεί και γίνει σύστοιχη με τις έννοιες, τότε τις παίρνει στα χέρια της – διότι πρωτύτερα βέβαια δεν τις κατείχε και αρχίζει να τις κατανοεί.

Παίρνοντας τις στα χέρια η ψυχή γίνεται διαφορετική από ό,τι ήταν πριν, και διαλογιζόμενη βλέπει τις έννοιες σαν κάτι διαφορετικό από αυτήν ωστόσο και αυτή η ίδια είναι μια έννοια [=«λόγος»] και τρόπον τινά ένας Νους, αλλά ένας Νους που βλέπει κάτι άλλο από τον εαυτό του. Να γιατί ο σοφός, ήδη κατάφωτος από τον λογισμό, βγάζει από μέσα του όσα φανερώνει στους άλλους, και ενώπιον του εαυτού του είναι καθαρή θέαση. Διότι αυτός ήδη τείνει προς την ενότητα [=«προς το έν» – Αγαθό] και προς την ηρεμία όχι μόνο σε σχέση προς τα εξωτερικά πράγματα, αλλά και σε σχέση προς τον εαυτό του: τα πάντα είναι μέσα του…»

Η μελέτη, η εστίαση της προσοχής, η συγκέντρωση, ο έλεγχος των σκέψεων, ο συντονισμός σε συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και αντίληψης, μπορούν να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Ο μαθητής του Πλωτίνου Πορφύριος (234-305 μ.κ.ε.), ορίζει την άσκηση αυτή, ως μία σταδιακή διαδικασία «εσωτερικής μεταμόρφωσης» και διεύρυνσης του Νου!

Η γνώση ήταν πάντα δύναμη, αλλά δεν μοχθούν το ίδιο όλοι οι άνθρωποι το ίδιο γι’ αυτή, ούτε επίσης έχουν όλοι την δυνατότητα να την διαχειριστούν κατά τον ίδιο τρόπο. Έτσι ανά τους αιώνες ένα «μυστικό ρεύμα γνώσης» διατρέχει τους ανθρώπινους πολιτισμούς χρησιμοποιώντας ως «οχήματα» τον «αλληγορικό λόγο» και τα «σύμβολα», εργαλεία τα οποία δεν είναι γνωστά στους περισσότερους ανθρώπους.

Το ρεύμα αυτό για τον Δυτικό πολιτισμό ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, περνά στον Ρωμαϊκό κόσμο, κρύβεται στα πιο σκοτεινά ράφια κατά τον Μεσαίωνα (όσα γλύτωσαν της πυράς) και ξανά ανακαλύπτεται κατά την Αναγέννηση στην Ιταλία.

Δεν είναι τυχαίο πως η Αναγέννηση ξεκίνησε από την Ιταλία, και δεν είναι επίσης τυχαίο πως η Αναγέννηση σηματοδότησε το τέλος του Μεσαίωνα. Η αναγέννηση ξεκινά, πιθανόν, με την Σύνοδο της Φεράρας – Φλωρεντίας (1437-1439 μ.κ.ε), όταν η παρουσία των Βυζαντινών απεσταλμένων, ιδίως του Πλήθωνα του Γεμιστού, προκάλεσε τον θαυμασμό των Ιταλών.

Εκτιμήθηκε ιδιαιτέρως η ευρυμάθεια και η βαθιά γνώση του Πλήθωνα του Γεμιστού στην Πλατωνική, την Νέο Πλατωνική και την Ερμητική φιλοσοφία, σχολές σκέψεις οι οποίες ήταν ελάχιστα γνωστές στους Δυτικούς λογίους έως τότε.

Η μεταλαμπάδευση αυτής της ξεχασμένης για την Δύση αρχαίας Ελληνικής γνώσης, ολοκληρώθηκε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σελτζούκους Τούρκους στις 29 Μαΐου του 1453 και την φυγάδευση των Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία.

Η Αναγέννηση διαρκεί από τα μέσα περίπου του 14ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από τον κλασικισμό, την προσήλωση στη μελέτη του αρχαίου Ελληνικού και Ρωμαϊκού πολιτισμού, των Πλατωνικών, Νέο Πλατωνικών και Ερμητικών κειμένων, με εκπροσώπους πανεπιστήμονες και καλλιτέχνες όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ, ο Παράκελσος και άλλοι.

Η συμβολική γνώση δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, δεν εκλογικεύεται, ερμηνεύεται όμως χρησιμοποιώντας μεθόδους τις οποίες μας άφησαν παρακαταθήκη ο Πλάτωνας, οι Στωικοί, οι Νέο Πλατωνικοί, συνεχίστηκε στους νεώτερους χρόνους με τον Carl Jung, και τον Joseph Campbell, ενώ η συμβολογία έγινε πρόσφατα γνωστή στις ανθρώπινες μάζες από το με το -κλεμμένο βιβλίο- του Dan Brown o «Κώδικας Ντα Βίντσι».

Ας δούμε σύμβολα στο κάστρο του Δουκάτου του Urbino- Ουρμπίνο, τα οποία αποτυπώνουν την επιρροή της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας και των συμβόλων της, στην αρχιτεκτονική της Ιταλικής αναγέννησης.

Το Urbino είναι μια Μεσαιωνική πόλη στην κεντρική Ιταλία, αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1998, και είναι η γενέτειρα ενός από τους τρείς σημαντικότερους εκπροσώπους της Αναγέννησης, του Ραφαήλ.

Πορτρέτο του Τζουντομπάλντο ντα Μοντεφέλτρο, Δούκα του Ουρμπίνο από το 1482 ως το 1508, περί το 1507. (Ουφίτσι)

Ο Ραφαήλ γεννήθηκε το 1483 στο μικρό αλλά καλλιτεχνικά σημαντικό δουκάτο Ουρμπίνο στην περιοχή Μάρκε της κεντρικής Ιταλίας, όπου ο πατέρας του, Τζιοβάνι Σάντι ήταν ζωγράφος της Αυλής του τοπικού Δούκα. Η φήμη της Αυλής είχε εξαπλωθεί χάρη στον Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο, έναν εξαιρετικά επιτυχημένο στρατηγό (condottiere) που είχε γίνει Δούκας από τον Πάπα Σίξτο Δ΄ (το Ουρμπίνο αποτελούσε μέρος των Παπικών Κρατών) και ο οποίος πέθανε το 1482.

Η Αυλή του Φεντερίκο ήταν περισσότερο λογοτεχνική παρά καλλιτεχνική, αλλά ο Τζιοβάνι Σάντι ήταν ποιητής και ζωγράφος και είχε γράψει ένα έμμετρο χρονικό της ζωής του Φεντερίκο, και έγραφε τα κείμενα και σχεδίαζε τη διακόσμηση για ψυχαγωγικές εκδηλώσεις της Αυλής. Το ποίημά του για τον Φεντερίκο τον εμφανίζει γνώστη των πιο προχωρημένων Βορειοϊταλών ζωγράφων και των πρώιμων Φλαμανδών καλλιτεχνών. Στην πολύ μικρή Αυλή του Ουρμπίνο ήταν πιθανότατα πολύ πιο κοντά στον στενό κύκλο της Οικογένειας από τους περισσότερους ζωγράφους της Αυλής.

Τα έργα του Ραφαήλ θαυμάζονται για την σαφήνεια των μορφών, την ευκολία της σύνθεσης και την οπτική επίτευξη του νεοπλατωνικού ιδεώδους του ανθρώπινου μεγαλείου. Υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους καλλιτέχνες της εποχής του, του οποίου η φήμη και η αξία υπήρξαν ανάλογες με εκείνες του Μιχαήλ Άγγελου και του Λεονάρντο ντα Βίντσι.

Ο Ραφαήλ ήταν εξαιρετικά παραγωγικός. Διηύθυνε ένα ασυνήθιστα μεγάλο εργαστήριο και, παρά τον πρόωρο θάνατό του σε ηλικία 37 ετών, άφησε ένα τεράστιο έργο. Πολλά από τα έργα του βρίσκονται στο Παλάτι του Βατικανού, οι τοιχογραφίες στις λεγόμενες «Αίθουσες του Ραφαήλ» του οποίου ήταν το κεντρικό και μεγαλύτερο έργο της καριέρας του.

Το πιο γνωστό έργο του είναι η «Σχολή των Αθηνών» στην «Αίθουσα της Υπογραφής». Μετά τα πρώτα του χρόνια στην Ρώμη, μεγάλο μέρος του έργου του εκτελέστηκε από το εργαστήριό του με βάση σχέδιά του, με σημαντική απώλεια ποιότητας. Άσκησε μεγάλη επιρροή όσο ζούσε, αν και εκτός Ρώμης το έργο του ήταν κυρίως γνωστό από αντίγραφα.

Μετά τον θάνατό του, η επιρροή του μεγάλου αντιπάλου του, Μιχαήλ Άγγελου, ήταν πιο διαδεδομένη μέχρι τον 18ο και 19ο αιώνα, οπότε οι πιο γαλήνιες και αρμονικές αναλογίες του Ραφαήλ θεωρήθηκαν και πάλι ως υψηλότερα πρότυπα. Η τεχνοτροπία του διακρίνεται σε τρεις φάσεις και τρία στυλ, που αναλύθηκε για πρώτη φορά από τον Τζόρτζο Βαζάρι: τα πρώτα του χρόνια στην Ούμπρια, στην συνέχεια μια περίοδος περίπου τεσσάρων ετών (1504-1508) κατά την οποία απορρόφησε τις καλλιτεχνικές παραδόσεις της Φλωρεντίας, ακολουθούμενες από τα τελευταία έντονα και θριαμβευτικά του δώδεκα χρόνια στην Ρώμη, δουλεύοντας για δύο Πάπες και τους στενούς συνεργάτες τους

Η κατασκευή του παλατιού του Δουκάτου του Urbino ξεκίνησε από τον Δούκα Federico III da Montefeltro (1422-1482), γύρω στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, και θεωρείται χαρακτηριστικό παράδειγμα της Ιταλικής Αναγέννησης. Εκεί ο Ραφαήλ πήρε τα πρώτα ερεθίσματα τέχνης από τον πατέρα του Santi, ο οποίος ήταν επίσης επαγγελματίας ζωγράφος και ποιητής.

Στις φωτογραφίες, θα διαπιστώσετε το πως τα σύμβολα υποκρύπτουν σημειολογικά την γνώση, και τονίζουν την ατραπό που οφείλει να ακολουθήσει ο αναζητητής. Στοιχεία που καθόρισαν την Αναγέννηση, και τα οποία δυστυχώς δεν βιώσαμε στην Ελλάδα.

Πάνω από την θύρα απεικονίζονται δελφίνια, ανάμεσα σε τρίαινες του Ποσειδώνα. Τα δελφίνια είναι σύμβολο της σωτηρίας. Η σωτηρία λοιπόν εφόσον τα δελφίνια βρίσκονται στην είσοδο της βιβλιοθήκης μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της γνώσης. Η Τρίαινα του Ποσειδώνα, αναφέρει ο Πλούταρχος (στο «περί Ισιδος και Οσίριδος»):

«…Είναι σύμβολο τού τρίτου χώρου, τον οποίον κατέχει η θάλασσα, κατά σειρά ταγμένη μετά από τον ουρανό και τον αέρα. Γι’ αυτό ονόμασαν έτσι την Αμφιτρίτη και τους Τρίτωνες.»

Η Θάλασσα συνδέεται με τα συναισθήματα. Ένας άνθρωπος που ελέγχει τα πάθη και τα συναισθήματα του, βαδίζει προς την αυτοπραγμάτωση, και την αυτογνωσία. Η Τρίαινα συμβολίζει επίσης το παρελθόν, παρόν, και μέλλον. Το κεντρικό σκέλος το παρόν είναι δώρο του παρελθόντος, και δημιουργός του μέλλοντος. Αντλούμε τις γνώσεις μας από το παρελθόν, μπολιάζουμε με αυτές δημιουργικά το παρόν, δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα καλύτερο μέλλον.

Η είσοδος στην βιβλιοθήκη του κάστρου του Δούκα Federico III da Montefeltro.

Το κάστρο του Sassocorvaro, στο Δουκάτο του Urbino, από ψηλά. Το Σασσοκορβάρο Αουντιτόρε (ιταλικά: Sassocorvaro Auditore) είναι ιταλικός δήμος στην Επαρχία του Πέζαρο και Ουρμπίνο, στην περιφέρεια των Μάρκε.

Το κάστρο έχει την μορφή χελώνας, για τέσσερις βασικούς λόγους.

1. Πρώτον ως γνωστόν η γνώση δύναμη, συνεπώς είναι ικανή υπό όρους να μας προστατεύσει (κάστρο αμυντική κατασκευή).

2. Δεύτερον η χελώνα βαδίζει αργά, αργά πρέπει να είναι και τα βήματα του μαθητή της γνώσης.

3. Τρίτον η χελώνα ζει πολλά χρόνια, η μάθηση είναι μία διαδικασία που διαρκεί μια ζωή, που προϋποθέτει να αναιρούμε διαρκώς ότι γνωρίζουμε.

4. Τέταρτον η χελώνα λόγω κατασκευής, βάση (Γη/ ύλη), εσωτερικό σώμα (άνθρωπος/ψύχη) και καβούκι (ουράνιο στερέωμα/πνεύμα), συμβολίζει την ένωση στον ανθρώπου του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου.

Το κάστρο του Sassocorvaro, στο Δουκάτο του Urbino, από ψηλά.

Επιγραφή στα Ελληνικά σε έμβλημα του Δούκα Federico III da Montefeltro.

Στην επιγραφή διαβάζουμε: «ΦΙΛΑΡΕΤΩ ΤΑΤΩ», δηλ, αυτός που αγαπά την αρετή. Που σημαίνει πως αυτός που αγαπά την αρετή μπορεί να επιτύχει τους στόχους του.

Τα προαναφερθέντα, αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα από τους κώδικες και τα μηνύματα που υπάρχουν πίσω από συγκεκριμένα σύμβολα της Αναγέννησης, και τα οποία έχουν την αφετηρία τους στην αρχαία Ελλάδα. Αξίζει να ασχοληθεί κάποιος με τους μύθους και τα σύμβολα καθώς η φαντασία και ο ψυχισμός των ανθρώπων πάντα θα ελκύεται από αυτά, εφόσον αυτά βρίσκονται βαθειά χαραγμένα στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας.

Επιγραμματικά.

Ο όρος σύμβολο αποδίδεται σε οτιδήποτε αντιπροσωπεύει μια έννοια, είτε ως σημείο (απεικόνιση), είτε ως πρόσωπο που ενσαρκώνει συγκεκριμένη έννοια, κατά παραδειγματικό τρόπο, ή συναισθηματικό φόρτο, ή κάποιο γεγονός, ομοίως με ιδιαίτερη φόρτιση. Μπορεί να αποδοθεί επίσης ως παράσταση απεικόνιση (ορατή και σημαινόμενη) και με τριπλή σημασιολογία που αποτελεί και το χαρακτηριστικό του.

Για παράδειγμα το περιστέρι αποτελεί σύμβολο ειρήνης, έτσι η απεικόνισή του ως σύμβολο παρουσιάζει ένα περιστέρι, (ορατή απεικόνιση), και ταυτόχρονα αλληγορικά την ειρήνη (αλληγορική απεικόνιση). Στην συνέχεια αυτό δημιουργεί με την σειρά του ένα συναίσθημα φόρτου επί της συγκεκριμένης αλληγορικής σημασίας, διάφορης έντασης, που αποτελεί και τον επ’ αυτού του συμβόλου ψυχισμό (θετικό, αρνητικό ή αδιάφορο). Συνεπώς τα διακριτά μέρη του κάθε συμβόλου είναι τρία.

Το σύμβολο μπορεί να είναι ένα αντικείμενο ή σημείο, ή πρόσωπο, ή φράση, ή γεγονός που χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει μια έννοια, ιδέα ή παρεμφερή πληροφορία του αντικειμένου. Ποτέ όμως η ίδια η ιδέα. Το αναγνωριστικό σχήμα, σημάδι ή αναπαράσταση συμβάλλει (εξ ου και το όνομα) στην αποκρυπτογράφηση του νοήματος που αυτό φέρει. Έτσι, η συμβολική αναπαράσταση εννοιών και αντικειμένων είναι η βάση της επικοινωνίας μεταξύ δύο ή περισσότερων υποκειμένων. Συνεπώς το κάθε σύμβολο αποτελεί μέσον επικοινωνίας.

Επιγραφή στα Ελληνικά σε έμβλημα του Δούκα Federico III da Montefeltro.

Το σύμβολο απευθύνεται σε καθαρά διανοητική λειτουργία της ανθρώπινης σκέψης και βοηθά στην αποτύπωση και την απομνημόνευση ενός νοήματος. Κατά αυτή την έννοια το αλφάβητο και οι αριθμοί αποτελούν τα πρώτα σύμβολα που μαθαίνει ο άνθρωπος να διαχειρίζεται είτε για επικοινωνία, είτε για την διανοητική του ανάπτυξη, είτε για δική του εσωτερική καλλιέργεια ή καταγραφή των ιδεών του.

Ένα σύμβολο μπορεί να έχει καθολική ισχύ (να αναγνωρίζεται διεθνώς, όπως τα αποδεκτά σύμβολα των μαθηματικών πράξεων, ή η διάταξη των πέντε κύκλων του Ολυμπιακού σήματος, κ.λπ.), μερική (όπως η συγκεκριμένη μορφή του σταυρού για τους χριστιανούς), ή καθαρά τοπική (όπως το σήμα μιας αθλητικής ομάδας ενός τόπου).

Η σημασία του συμβόλου ποικίλλει και συνήθως χρωματίζεται από το ιστορικό και θρησκευτικό πλαίσιο που το περιβάλλει. Για παράδειγμα το “γαμμάδιο” των αρχαίων Ελλήνων, η Ιερή Σβάστικα: Σύμβολο Ροής κι Ευδαιμονίας, σύμβολο περιαγωγής, που συνδέθηκε η δεξιότροπη εκδοχή του στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ιδεολογία του Ναζισμού, αυθαίρετα ως σβάστικα (στρατιωτικό σύμβολο), ενώ παλαιότερα αποτελούσε καθαρά θρησκευτικό, ειρηνικό σύμβολο και περιαγωγής στην τέχνη.

Σύμβολο, επίσης, είναι ένα πρόσωπο που έχει καθιερωθεί στην κοινή συνείδηση ως ο ενσαρκωτής μιας ιδέας ή τάσης. Για παράδειγμα, ο Νέλσον Μαντέλα υπήρξε σύμβολο του αγώνα κατά του Απαρτχάιντ.

Τα αρχετυπικά σύμβολα κατά τον Καρλ Γιούνγκ.

Στην αποκάλυψη των εννοιών των συμβόλων, ο Jung σημείωσε κάποια σύμβολα, τα οποία έχουν το ίδιο νόημα για όλους τους ανθρώπους παγκοσμίως. Αναφέρεται σ’ αυτό το φαινόμενο ως το «συλλογικό ασυνείδητο». Ενώ τα όνειρα είναι προσωπικά, οι προσωπικές εμπειρίες του ατόμου συχνά συνδέονται με παγκόσμια θέματα και σύμβολα. Αυτά τα σύμβολα πιστεύεται ότι εμφανίζονται σε κάθε πολιτισμό καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας. Ο Jung αναγνωρίζει επτά τέτοια σύμβολα σε αυτό που αναφέρεται ως οι σημαντικότεροι αρχετυπικοί χαρακτήρες:

1. Το Πρόσωπο είναι η εικόνα που παρουσιάζει κανείς στον κόσμο, στην καθημερινότητά του. Είναι η δημόσια μάσκα. Στον κόσμο των ονείρων, το πρόσωπο εκπροσωπείται από τον Εαυτό. Ο Εαυτός μπορεί να φέρει ή μπορεί να μην φέρει τα φυσικά χαρακτηριστικά του ατόμου και μπορεί να συμπεριφέρεται ή μπορεί να μην συμπεριφέρεται όπως το ίδιο το άτομο. Για παράδειγμα, το ‘‘πρόσωπο’’ μπορεί να εμφανιστεί ως σκιάχτρο ή ως ζητιάνος στο όνειρο του ατόμου. Ωστόσο, το άτομο γνωρίζει ότι αυτό το ‘πρόσωπο’ στο όνειρο είναι ο ίδιος.

2. Η Σκιά είναι οι πτυχές του εαυτού οι οποίες έχουν απορριφθεί και καταπιεστεί. Είναι το κομμάτι του εαυτού, που το άτομο δεν θέλει ο κόσμος να δει, γιατί είναι άσχημο ή απωθητικό, το αντιδραστικό (το υποσυνείδητο). Συμβολίζει την αδυναμία, το φόβο ή τον θυμό. Στα όνειρα, η φιγούρα αυτή αντιπροσωπεύεται από κάποιον που παρακολουθεί το άτομο, ένα δολοφόνο, ένα νταή ή ένα διώκτη. Μπορεί να είναι μια τρομακτική φιγούρα ή ακόμα και ένας στενός φίλος ή συγγενής. Η εμφάνισή του συχνά κάνει το άτομο να θυμώσει ή το αφήνει φοβισμένο. Αναγκάζει το άτομο να αντιμετωπίσει τα πράγματα που δεν θέλει να δει ή να ακούσει. Το άτομο θα πρέπει να μάθει να δέχεται την σκοτεινή πτυχή του εαυτού, γιατί τα μηνύματά της είναι συχνά για το καλό του ίδιου του ατόμου, ακόμη και αν αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να το δει άμεσα.

3. Το Anima/Animus είναι οι θηλυκές και αρσενικές πτυχές του εαυτού. Όλοι διαθέτουν και γυναικεία και ανδρικά χαρακτηριστικά. Το anima εμφανίζεται ως μια άκρως θηλυκή φιγούρα, ενώ το animus εμφανίζεται ως μια άκρως αρσενική μορφή. Το άτομο μπορεί να ονειρευτεί ότι είναι ντυμένο με γυναικεία ρούχα, αν είναι άνδρας ή ότι βγάζει γενειάδα αν είναι γυναίκα. Αυτές οι ονειρικές εικόνες εμφανίζονται ανάλογα με το κατά πόσο μπορεί το άτομο να ενσωματώσει τις θηλυκές και αρσενικές πτυχές του εαυτού του. Χρησιμεύουν ως μια υπενθύμιση ότι θα πρέπει να μάθει να αναγνωρίζει ή να εκφράζει την αρσενική (να είναι πιο διεκδικητικός) ή την θηλυκή του πλευρά (να είναι πιο συναισθηματικό).

4. Το Θείο Βρέφος είναι ο αληθινός εαυτός στην πιο αγνή του μορφή. Συμβολίζει όχι μόνο την αθωότητα του ατόμου, την αίσθηση της ευαισθησίας και την αδυναμία, αλλά αντιπροσωπεύει τις φιλοδοξίες και τις πλήρεις δυνατότητες του ατόμου. Το άτομο είναι ανοιχτό σε όλες τις πιθανότητες. Στον κόσμο των ονείρων, αυτή η φιγούρα αναπαρίσταται με ένα μωρό ή ένα μικρό παιδί.

5. Ο Σοφός Γέροντας/Γριά είναι ο βοηθός στα όνειρα του ατόμου. Εκπροσωπείται από έναν δάσκαλο, ένα πατέρα, έναν ιατρό, έναν ιερέα ή κάποια άλλη μορφή με εξουσία και χρησιμεύει στο να προσφέρει καθοδήγηση και σοφά λόγια. Στο όνειρο εμφανίζεται για να κατευθύνει το άτομο και να το καθοδηγήσει προς τη σωστή κατεύθυνση.

6. Η Μεγάλη Μητέρα είναι εκείνη που ανατρέφει. Η Μεγάλη Μητέρα εμφανίζεται στα όνειρα του ατόμου ως η μητέρα, η γιαγιά του ίδιου του ατόμου ή σε άλλες μορφές ατόμων που του προσφέρουν φροντίδα. Αυτή παρέχει στο άτομο θετική επιβεβαίωση. Αρνητικά, μπορεί να απεικονιστεί ως μάγισσα ή γηραιά γυναίκα, στην οποία περίπτωση μπορεί να συσχετιστεί με την αποπλάνηση, την κυριαρχία και το θάνατο. Αυτή η αντιπαράθεση έχει τις ρίζες της στην πεποίθηση, σύμφωνα με ορισμένους ειδικούς, πως η πραγματική μητέρα που είναι ο δωρητής της ζωής μπορεί ταυτόχρονα να ζηλεύει την ανάπτυξη του ατόμου μακριά από την ίδια.

Το Πρότυπο της Μητέρας είναι ίσως από τις πιο περίπλοκες μυθολογικές και ψυχολογικές έννοιες. Αποκρυσταλλώνει ιδέες όπως η ζωή μέσα στην μήτρα, ύπαρξη στα σκοτάδια έξω από το χρόνο, το τραύμα της γέννησης, το “ένα” της μητέρας και του παιδιού, την επιθυμία για μια επιστροφή στην προφυλαγμένη ύπαρξη στην μήτρα, την ενστικτώδη γνώση της προέλευσης της ανθρωπότητας.

Σύλληψη, εγκυμοσύνη και γέννα αποτελούν ένα σημαντικό σταθμό στην προαιώνια ιστορία μιας γυναίκας. Το φαινόμενο της εγκυμοσύνης είναι σχεδόν θαυμαστό στην ουσία του, γιατί η γυναίκα πολλαπλασιάζει τον εαυτό της, μεταβιβάζοντας τα χαρακτηριστικά της σ’ ένα άλλο πλάσμα και γίνεται το κανάλι που φέρνει μια ψυχή στην ζωή. Επί εννιά μήνες δημιουργεί, σχηματίζει ένα κορμί, σαν ένας αλχημιστής μεταμορφώνει συστατικά σε ζωντανό υλικό. Στους μήνες της εγκυμοσύνης η γυναίκα λάμπει, οι κόρες των ματιών της διαστέλλονται, ακτινοβολεί από ομορφιά, ευτυχία κι ευδαιμονία. Σαν αληθινή μάγισσα, όσο περισσότερα προσφέρει τόσο περισσότερα παίρνει, δημιουργώντας έναν κύκλο που δένει με μάγια ψυχή και σώμα, που μπορεί να την ανεβάσει στην κορυφή της ολοκλήρωσης και που δύσκολα μπορεί να συγκριθεί με οποιεσδήποτε άλλες καταστάσεις.

Έτσι προβλήθηκε στο μακρόκοσμο του μύθου κι έγινε νόμος όλων των πραγμάτων, η εμπειρία της γέννησης και της μητρότητας: η γη γίνεται Μητέρα/Γη, το νερό γίνεται η μήτρα απ’ όπου προήλθε ο κόσμος. Κάθε κομματάκι της ύπαρξης υπόκειται στο μύθο της αιώνιας επιστροφής που αντιπροσωπεύεται από το πρότυπο της μητέρας: σύλληψη, γέννηση, ζωή, θάνατος και αναγέννηση.

7. Ο απατεώνας/τρελός, όπως υποδηλώνει το όνομα, κάνει αστεία για να περιορίσει το άτομο από το να πάρει τον εαυτό του πολύ στα σοβαρά. Αυτός που ξεγελά μπορεί να εμφανιστεί στο όνειρό του ατόμου όταν αυτό έχει υπερβεί ή υποτιμήσει μια κατάσταση. Θα μπορούσε επίσης να βρεθεί στο όνειρο, όταν το άτομο δεν είναι βέβαιο σχετικά με μια απόφαση ή για το πού θέλει να πάει στην ζωή του, τι θέλει να κάνει. Ο απατεώνας συχνά κάνει το άτομο να αισθάνεται άβολα ή αμήχανα, μερικές φορές κοροϊδεύει ή εκθέτει το άτομο στις αδυναμίες του. Αυτός μπορεί να λάβει δυσδιάκριτες μορφές, μερικές φορές ακόμη και ναι αλλάξει το σχήμα του.

Η Θεία Τρέλα, γνωστή και ως μανία ή τρελή σοφία, αναφέρεται στην μη συμβατική, απροσδόκητη, απρόβλεπτη συμπεριφορά, η οποία αν και φαίνεται παράλογη και ακατανόητη συνδέεται με ένα πολύ στενό και ιδιαίτερο τρόπο με το ίδιο το Πνεύμα.

“Ώσπου τέλος ένιωσα
Και ας πα να με ΄λεγαν τρελό,
Ότι από ένα τίποτα
Γίνεται ο παράδεισος.”
Οδυσσέας Ελύτης

Η Θεία Τρέλα εκφράζεται με διάφορες μορφές και συναντάται στον Ελληνισμό, τον χριστιανισμό, τον ινδουισμό, τον βουδισμό, τον σουφισμό, τον σαμανισμό αλλά και σε άλλες θρησκείες του πλανήτη. Ο Τρελός είναι ένα βαθύ πνευματικό σύμβολο, ένα βασικό αρχέτυπο που πάντοτε είχε σημαντικό ρόλο ακόμη και μέσα στην λαϊκή παράδοση. Έχει ρίζες στο συλλογικό ασυνείδητο σχεδόν κάθε φυλής και συμβολίζει την ακατέργαστη πρώτη ύλη, την δυνατότητα που δεν είναι ακόμη ούτε θετική ούτε αρνητική, την tabula rasa.

Ο τρελός είναι παράδοξος για την αντίληψή μας καθώς είναι ταυτόχρονα σοφός και τρελός. Μπορεί να γίνει αντιληπτός σαν το αγνό πνεύμα που κατέρχεται σε ενσάρκωση, σαν ένα μικρό παιδί που ξεκινάει ένα άγνωστο μακρινό ταξίδι. Είναι εκείνος που ανοίγει τον κύκλο μιας καινούργιας ζωής και βλέπει τον κόσμο σαν να είναι η πρώτη φορά. Καθώς εισέρχεται στην εκδήλωση, με μια αίσθηση απόλυτης ελευθερίας, τελείως άπειρος στον νέο κύκλο ζωής, φέρει μαζί του όλη την Σοφία των προηγούμενων κοσμικών κύκλων.

Είναι εκείνος που κλείνει μέσα του τον σπόρο της μεγαλοφυΐας, αυτός που συχνά ο κόσμος περιφρονεί και αφήνει στο περιθώριο, είναι ο καταλύτης που αλλάζει την όψη του κόσμου, καθώς δεν περιορίζεται από την στενομυαλιά και τις προκαταλήψεις των κοινών ανθρώπων. Είναι μια ιδέα που φοβίζει, γοητεύει και παράλληλα δίνει μια νέα ώθηση στα φαντασιακά περιεχόμενα της ψυχής. Φοβίζει, γιατί τα βήματά του οδηγούν στο άγνωστο. Γοητεύει, γιατί προσφέρει νέες ευκαιρίες, νέους ορίζοντες. Δίνει μια νέα ώθηση γιατί η αρχετυπική εικόνα του είναι ταυτισμένη με την ίδια την εικόνα της Δημιουργίας.

Προφήτης, μάντης, μυητικός ήρωας, κατεργάρης, ο τρελός είναι μια Θεϊκή Ψυχή που αποκτά υλική υπόσταση και σχεδόν πάντα, με τρόπο πολλές φορές ακατανόητο, μας μεταφέρει την γνώση των ανώτερων πνευματικών επιπέδων. [Μαινάδα η Ένθεη Τρελή Γυναίκα]

Στο αρχέτυπο του απατεώνα έχουμε το αρχέτυπο του τρελού σε διάφορα μοτίβα ως κλόουν, γελωτοποιό, κατεργάρη και τρελό. Όταν ο συνειδητός νους αγγίζει τα αρχέτυπα υπάρχουν δύο τρόποι αντίδρασης: Ο ένας τροφοδοτεί τα ένστικτα. Αυτή η ενστικτώδης αντίδραση λαμβάνει χώρα στο κατώτερο πεδίο, μεταφέροντας άμεση πληροφορία και πυροδοτώντας μια αντίδραση η οποία προστατεύει και σώζει σε στιγμές κινδύνου την ζωή μας. Στον άλλο τρόπο αντίδρασης, μπορούν να γίνουν λεπτεπίλεπτες εικόνες κατανόησης της βαθύτερης φύσης μας σε υψηλότερο πεδίο, οπότε δρουν μέσω των εικόνων-συμβόλων και μας μεταφέρουν εσωτερικά μηνύματα σε πολλαπλά επίπεδα.

Τα Αρχετυπικά όνειρα, αναφέρονται επίσης και ως «μυθικά όνειρα», «μεγάλα όνειρα» ή «μεγαλοπρεπή όνειρα», που συνήθως εμφανίζονται σε σημαντικές στιγμές ή μεταβατικές περιόδους της ζωή του ατόμου. Συχνά αφήνουν το άτομο με μια αίσθηση δέους ή ότι έχει μάθει κάτι σημαντικό για τον εαυτό του. Αυτά τα όνειρα έχουν μια κοσμική ποιότητα ή ένα στοιχείο του αδύνατου εάν συνέβαιναν στην πραγματική ζωή. Συχνά είναι εξαιρετικά έντονα και μένουν στο μυαλό του ατόμου πολύ καιρό αφότου δει το όνειρο.

Τα Μάνταλα ως σύμβολα.

Τα Μάνταλα χρησιμοποιούνταν σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς όπως στον Βουδισμό, στον Ινδουισμό, από τους Ιθαγενείς της Αμερικής, από τους Αβορίγινες της Αυστραλίας ως σύμβολα του σύμπαντος και της ολότητας.

Κυριολεκτικά μιλώντας, ένα μάνταλα είναι ένα γεωμετρικό σχέδιο -ένα τετράγωνο ή ένας κύκλος- αφηρημένο ή μια ζωντανή εικόνα που αποτελείται από αντικείμενα και/ή οντότητες. Είναι ένα κοσμικό διάγραμμα που μας θυμίζει την σχέση μας με το άπειρο. Ο Καρλ Γιούνγκ, ο Ελβετός ψυχίατρος διερεύνησε τις ψυχολογικές επιδράσεις που έχουν τα Μάνταλα ενώ μελετούσε την Ανατολική θρησκεία.

Εισήγαγε την Ανατολική έννοια των μάνταλα στην δυτική σκέψη και πίστευε στον συμβολισμό της εσωτερικής διαδικασίας με την οποία τα άτομα αναπτύσσονται προς την εκπλήρωση των δυνατοτήτων τους για να φτάσουν στην ολότητα. Σύμφωνα με τον Γιούνγκ:

«Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι εύκολο να δούμε πως το πρότυπο μιας κυκλικής εικόνας αυτού του είδους αντισταθμίζει την διαταραχή της ψυχικής κατάστασης- δηλαδή μέσω της κατασκευής ενός κεντρικού σημείου στο οποίο τα πάντα σχετίζονται ή μέσω της διάταξης της διαταραγμένης πολλαπλότητας και των αντιφατικών και ασυμβίβαστων στοιχείων. Πρόκειται προφανώς για μια προσπάθεια αυτό-θεραπείας από την φύση, η οποία δεν πηγάζει από τον συνειδητό προβληματισμό αλλά από μια ενστικτώδη ώθηση».

Ο Γιούνγκ χρησιμοποιούσε μάνταλα στις ψυχοθεραπείες του κάνοντας τους ασθενείς που δεν γνώριζαν γι’ αυτά να φτιάξουν ένα δικό τους. Με αυτόν τον τρόπο μπόρεσε να εντοπίσει τις συναισθηματικές διαταραχές και να δουλέψει προς την ολότητα της προσωπικότητας. Συνειδητοποίησε ότι υπήρχε μεγάλη ομοιότητα στις εικόνες που δημιούργησαν.

«Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι όλα τα μάνταλα που παρουσιάστηκαν ήταν καινούργια και ανεπηρέαστα, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπάρχει μια υπερσυνείδητη προδιάθεση σε κάθε άτομο που μπορεί να παράγει τα ίδια ή παρόμοια σύμβολα ανά πάσα στιγμή σε οποιοδήποτε μέρος. Δεδομένου ότι αυτή η προδιάθεση συνήθως δεν πρόκειται για μια συνειδητή κατοχή του ατόμου το αποκαλώ συλλογικό ασυνείδητο και, ως βάση των συμβολικών παραγώγων του, διατυπώνω την ύπαρξη πρωτόγονων εικόνων, τα αρχέτυπα».

Το Μάνταλα είναι σαν ένα σχέδιο που ενεργοποιεί κάτι μέσα μας, μια αρχετυπική γεωμετρία στην οποία αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας και την θέση μας στο σύμπαν. Είναι μια αρχαία και θεμελιώδης σχέση από την οποία έχουμε απομακρυνθεί και τα μάνταλα είναι το κλειδί που μπορεί να μας βοηθήσει να επιτρέψουμε σε αυτή. Ειδικότερα, όταν ο εσωτερικός μας εαυτός προκαλείται από τον εγωισμό, η αρμονία πρέπει να αποκατασταθεί. Κατά την διάρκεια αυτής της εποχής, τα μάνταλα μπορούν να σας καθοδηγήσουν ώστε να ακούσετε την εσωτερική σας φωνή και να βρείτε τον εαυτό σας. Όπως δήλωσε και ο Γιούνγκ:

«Γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρο ότι τα μάνταλα είναι το κέντρο. Εκθειάζουν όλα τα μονοπάτια. Είναι η πορεία προς το κέντρο, προς την εξατομίκευση».

Ένα μάνταλα μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να μας καθοδηγήσει σε μια υπνωτική ή ανώτερη κατάσταση συνείδησης. Με τα αισθητικά ευχάριστα σχέδια, μια εκνευριστική σκέψη δεν θα μπορέσει να διαταράξει την συνείδηση ενός ατόμου καθώς εστιάζει αποκλειστικά στην υπνωτική ομορφιά των σχεδίων των Μάνταλα. Μέσω αυτής της διαλογιστικής κατάστασης το άτομο μπορεί να φτάσει μια ανώτερη συνείδηση και να κατανοήσει καλύτερα τον εαυτό του.

libido, οι λειτουργίες της συνείδησης.

Το libido (όρος που δανείστηκε από τον Φρόιντ) δηλώνει την ολική αδιαφοροποίητο ψυχική ενέργεια. Αποτελείται από την αίσθηση (Empfinden), την «ενόραση» (Intuieren), την νοημοσύνη (Denken) και το συναίσθημα (Fuhlen). Εκδηλώνεται σύμφωνα με τις αρχές διατήρησης της ενέργειας και της εντροπίας. Έτσι έχουμε τέσσερις βασικές λειτουργίες του συνειδητού.

α. Νοητική (Denklfunktion): καθορίζεται ο βιοτικός προσανατολισμός. Τακτοποιούνται τα ψυχικά με κανόνες λογικής.

β. Συναισθηματική (Fuhlfunktion): αντίθετα με την προηγούμενη αλλά σε σχέση με αυτήν.

γ. Αισθητική (Empfindungsfunktion): αντιλαμβάνεται τον κόσμο των αισθητών αντικειμένων με την βοήθεια των αισθητηρίων οργάνων.

δ. Ενορατική (Intuitionfunktion): Λειτουργεί «αντίθετα» με την προηγούμενη.

Σύμφωνα και με τον Ηράκλειτο, «η παλίντροπος αρμονίη οκώσπερ τόξον και λύρης», ο Γιούνγκ μιλά με την αρχή της αντιρρόπησης ή αναπλήρωσης (Kompensation). Αντίρροπα συμπεριφέρονται η νόηση με το συναίσθημα και η αίσθηση με την ενόραση. Επίσης η εξωστρέφεια με την ενδοστρέφεια, το συνειδητόν με το ασυνείδητο ή ακόμη και ο ύπνος με την εγρήγορση.

Ουσιαστικά ο άνθρωπος είναι ψυχολογικά υγιής και ευτυχής όταν φροντίζει να μην γείρει επικίνδυνα ο ζυγός προς την μία λειτουργία ή τάση. Όταν ο τρόπος ζωής μας μας οδηγεί σε ακρότητες, τότε στο ασυνείδητο προβάλλει συνεχώς την αντίθετη στάση, προσπαθώντας να αναπληρώσει και να ισορροπήσει την ψυχοσωματική έκφραση του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος συνεχίζει τα ίδια καταπιέζοντας το ασυνείδητο, τότε καταντά υστερικός και νευρωτικός. Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε γιατί σήμερα όλη σχεδόν η ανθρωπότητα πάσχει από νευρώσεις ή υστερίες μετά από τρεις σχεδόν αιώνες υλισμού και άκρατου ορθολογισμού.

Το σύμβολο Γιν-Γιάνγκ, θα δούμε ότι τα αντίθετα είναι «αντιρροπητικά», αλλά ταυτόχρονα το ένα εμπεριέχει μέσα του τον σπόρο του άλλου.

Το ασυνείδητο και οι σχέσεις του με το συνειδητό.

Το ασυνείδητο (das Unbervusste) είναι η περιοχή των μη συνειδητών περιεχομένων και διεργασιών. Ο όρος ασυνείδητο είναι και αυτός του Φρόυντ (ο Γιούνγκ ήταν μαθητής του Φρόυντ, και κατόπιν διαφώνησε με τον δάσκαλό του) αλλά ο Γιούνγκ τον συμπληρώνει και τον επεκτείνει. Διακρίνει το «προσωπικό» (daspersonlicheunbervusste) και το «υπερπροσωπικό ή συλλογικό ή ομαδικό» (daskollektiveunberrusste).

Στο προσωπικό περιλαμβάνονται παραστάσεις, βιώματα, εμπειρίες, επιθυμίες, απωθημένα κ.λπ. από την ζωή του προσώπου, ενώ στο ομαδικό ασυνείδητο υπάρχουν οι εμπειρίες της χιλιόχρονης ζωής της ανθρωπότητας, μεταδίδονται δε ως «αρχέτυπο». Εδώ ο Γιούνγκ εισάγει τον όρο «αρχέτυπο», εννοώντας αρχέγονες εικόνες, παραστάσεις, διαθέσεις, σύμβολα και γενικότερα όλα όσα περιλαμβάνουν οι μυθολογίες των λαών. Τα βλέπουμε τόσο στα όνειρα, όσο και στην τέχνη, τα παραμύθια, το φολκλόρ.

Τα πιο συνηθισμένα είναι τα «μαντάλλα», ο «ουροβόρος όφις», η «μητέρα», ο «πατέρας», ο «σοφός», ο «μάγος γιατρός», η «σκιά». Εμφανίζονται μέσα από οριακές καταστάσεις. Ρυθμίζουν νοοτροπίες λαών, φυλών και εθνών, καθώς και την ψυχοσύνθεσή τους. Ακόμη υπάρχουν και αρχέτυποι (που ρυθμίζουν προσωπικές συμπεριφορές) σαν συμπυκνωμένα ιδανικά παραδείγματα. Αυτά συνήθως είναι ο ιππότης (animus), η Ντάμα (anima), το προσωπείο (persona), ο «αρχέτυπος σοφός» κ.α.

Γενικά τα φαινόμενα του ασυνείδητου έχουν λογική και σκοπό. Εκδηλώνονται πιο εύκολα στα όνειρα (αλλά και σε κινήσεις ή στάσεις). Είναι μια έξτρα συνείδηση που όταν την ανακαλέσεις γίνεται νορμάλ. Πολλές φορές περιέχει ανάγκες, παρορμήσεις, επιθυμίες, παραλογισμούς, συμπεράσματα, λησμονιά, παρελθοντικά αλλά και μελλοντικά γεγονότα, ακόμη έμπνευση, ευφυΐα, δημιουργία.

Ευτυχία κατά Γιούνγκ σημαίνει μια δυναμική ισορροπία μεταξύ των αντιρροπητικών λειτουργιών και τάσεων της συνείδησης. Όμως, προχωράμε προς την αυτογνωσία καθώς γίνεται σύνθεση των αντιθέτων αυτών πόλων και επί πλέον ενοποίηση και συνεργασία συνειδητού και ασυνειδήτου, ύπνου και ξύπνιου, πραγματικότητας και ονείρου. Τότε αυτόματα ασκούμε επιρροή προς το περιβάλλον και φθάνουμε στο αποτέλεσμα που οι πρόγονοι έλεγαν «Μάνα»:

«…Είναι μια ακούσια επιρροή πάνω στο ασυνείδητο των άλλων, ένα είδος ασυναίσθητου γοήτρου και η επίδρασή της διαρκεί μόνο για όσο χρονικό διάστημα δεν διαταράσσεται από συνειδητή πρόθεση».

Η λέξη αυτή Μάνα ή Μανιτού ή Ορέντα (έχει άμεση σχέση με την ελληνική λέξη Μανία και τα τέσσερα είδη της κατά Πλάτωνα), έχει ακόμη μια σημασία, είναι μια μαγική και θεία δύναμη που κατά τις παραδόσεις εκφράζεται μέσα από πρόσωπα φυλάρχων, βασιλέων, μάγων κ.λπ. ή μέσα από ζώα (όφις, αετός, λέων, λύκος), πράγματα (τοτέμ, όπλα, εικόνες, φυλακτά) και διοχετεύεται στους πιστούς προς βοήθεια ή και προς καταστροφή.

Γενικά όποιος «γεμίζει» από «Μάνα» ακτινοβολεί γοητεία, δύναμη, θαυμασμό και φόβο. Κάποιες φορές το Μάνα κυριεύει το εγώ και τότε το συνειδητό γίνεται «προσωπικότης-μάνα», κύρια συνιστώσα του ομαδικού ασυνείδητου, ο αρχετυπικός δυνατός άνδρας, ο ήρωας, ο αρχηγός, μάγος θεραπευτής, άγιος κ.λπ. Είναι μια ανδρική ομαδική μορφή που κυριεύει την συνειδητή προσωπικότητα.

Τέλος, για να ολοκληρώσουμε αυτή την περιληπτική αναφορά μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου να πούμε για το «σύμπλεγμα» που εμφανίζεται στα άτομα με ισχυρά φορτισμένα συναισθηματικά απωθημένα. Τα απωθημένα αυτά μπορούν να αποκτήσουν τέτοια δύναμη, που να γίνουν ένα δεύτερο και μάλιστα ανταγωνιστικό Εγώ (έντονες φοβίες και παρανοϊκές ιδέες).

Τι είναι το Ασυνείδητο κατά τον Jung;

Η μεγαλύτερη προσφορά του Jung στην εξέλιξη της ψυχολογίας ήταν η έννοια της ψυχής, η ψυχική δομή, το ασυνείδητο. Για τον Jung ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου δεν είναι μία φαντασίωση, αλλά μία πραγματικότητα:

«Υπάρχουν πράγματα μέσα στην ψυχή που ζουν και λειτουργούν ακριβώς σαν να ήταν συνειδητά, ενώ το εγώ δεν υποπτεύεται καν την ύπαρξή τους». Jung C., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας. Η ψυχή δεν είναι λιγότερο πραγματική από το σώμα. Αν και δεν μπορεί να ψηλαφηθεί, μπορεί όμως να γίνει άμεσα και πλήρως αισθητή καθώς και να παρατηρηθεί. Είναι ένας κόσμος αφ’ εαυτού που διέπεται από νόμους, συγκρότηση και διαθέτει τα δικά του εκφραστικά μέσα. Όσα γνωρίζουμε για την ύπαρξή μας ή για τον κόσμο, φθάνουν σε μας μέσω της ψυχής.»

Με τον όρο «Ψυχή» ο Jung εννοεί το σύνολο όλων των ψυχικών διαδικασιών συνειδητών και ασυνείδητων. Από ανθρωπολογικά ευρήματα γνωρίζουμε πως η συνείδηση αποτελεί προϊόν μεταγενέστερης χρονικά διαφοροποίησης. Επιπλέει σαν νησί στον απέραντο ωκεανό του ασυνείδητου, ο οποίος πραγματικά περιβάλλει ολόκληρο τον κόσμο. Η ψυχή ιδιαίτερα στον δυτικό πολιτισμό είναι κυρίως προσανατολισμένη να προσαρμόζεται στην εξωτερική πραγματικότητα. Η σφαίρα της συνείδησής μας περιβάλλεται από περιεχόμενα του ασυνείδητου. Περιεχόμενα που παραμερίζουμε ή που καταπνίγουμε, γιατί μας είναι δυσάρεστα απωθημένα ή καταπιεσμένα.

Κατά την άποψη του Jung η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη: την συνείδηση, το προσωπικό ασυνείδητο και το συλλογικό ασυνείδητο.

Το ασυνείδητο γενικά, έτσι όπως ορίστηκε από τον ίδιο, δεν η περιοχή του ψυχισμού όπου απωθούμε τις επιθυμίες μας, όπως υποστήριζε ο Φρόυντ (αυτή την ψυχική περιοχή ο Φρόυντ την ονόμαζε «υποσυνείδητο»),

«…Αλλά ένας κόσμος που αποτελεί ένα εξίσου σπουδαίο τμήμα, εξίσου πραγματικό στην ζωή του ατόμου με το συνειδητό εγώ «που σκέφτεται», ένας κόσμος πολύ πλατύτερος και πολύ πλουσιότερος από τον άλλο. Η γλώσσα και τα πρόσωπα που κατοικούν αυτό τον κόσμο είναι σύμβολα κι εμείς επικοινωνούμε μαζί του μέσα από τα όνειρα». «Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του», εισαγωγή του Τζον Φρήμαν.

Το συνειδητό μέρος του εαυτού των περισσότερων ανθρώπων δεν έχει συνειδητοποιήσει ή καλύτερα αγνοεί πλήρως την ύπαρξη της ασυνείδητης πλευράς του, ούτε έχει επίγνωση των καταστάσεων, της ζωής, της δυναμικής και των διεργασιών που λαμβάνουν χώρα σ’ αυτή την ψυχική περιοχή. Παρόλα αυτά πρόκειται για κάτι πολύ πραγματικό, υπαρκτό και ζωντανό. Η στάση μας απέναντι στο ασυνείδητο σύμφωνα με τον Jung είναι ότι θεωρούμε ότι δεν υπάρχει, ότι είναι ένα τίποτα: «το ονομάζουμε τίποτα, κι όμως είναι μία ολόκληρη πραγματικότητα σε δυνητική κατάσταση». Jung C., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’.

«Το ασυνείδητο είναι παλαιότερο από την συνείδηση, είναι το αρχέγονο στοιχείο από το οποίο προβάλλει η συνείδησή μας πάντα ανανεωμένη. Η πεποίθηση ότι η βασική μας λειτουργία και στάση είναι εκείνη της συνείδησης είναι σφαλερή διότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας το περνάμε στο ασυνείδητο είτε κοιμόμαστε είτε ονειροπολούμε. Η συνείδησή μας ανταποκρίνεται με τις αντιδράσεις μας στην εξωτερική πραγματικότητα αλλά το ασυνείδητο προσφέρει αντιδράσεις μέσα από την ανθρώπινη πείρα και είναι ανάλογη με τις ανάγκες τις πιο εσωτερικής ζωής του ανθρώπου. Έτσι επιτρέπει στο άτομο να αναλάβει μια στάση σύμφωνα με τις συνολικές παρορμήσεις της ψυχής.» Jung C., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’.

Μελετώντας το έργο του Jung μπορούμε να δούμε ποια χαρακτηριστικά αποδίδει ο ίδιος στο Ασυνείδητο:

– Έχει αιώνια φύση:

«Το ασυνείδητο έχει αιώνια φύση και ενώ εμείς μετράμε το χρόνο μας σε χρόνια, το ασυνείδητο τον υπολογίζει σε χιλιάδες χρόνια…. Σαν μικρά παιδιά, ξεχνάμε τι ήμασταν χθες». Jung Κ., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’

-Καταγράφει την Ιστορία:

«Το ασυνείδητο είναι η άγραφη ιστορία της ανθρωπότητας από αδιανόητους χρόνους» Jung Κ., ‘Άνθρωπος και Ψυχή’

-Είναι πολύ πιο αρχαίο από την συνείδηση και το συνειδητό μέρος του εαυτού μας:

«Το συνειδητό μας αναπτύχθηκε, ομαδικά και ατομικά, από τη σκοτεινιά και το λυκόφως του αρχέγονου ασυνείδητου. Υπήρχαν ψυχικές λειτουργίες και διεργασίες πολύ πριν υπάρξει η συνειδητότητα του εγώ». (Jung Κ., Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας)

«…Το ασυνείδητο είναι η μητέρα του συνειδητού»…. (Jung Κ., Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας)

«Το ασυνείδητο στο σύνολό του δεν είναι καθόλου ένα υπόλειμμα του συνειδητού, υπήρχε πριν από τον συνειδητό νου και είναι ανεξάρτητο από αυτόν». Jung Κ., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’

«Το ανθρώπινο συνειδητό είναι πολύ πρόσφατο, πολύ νεαρό και δεν έχει ακόμα συνείδηση της καταγωγής του». Jung Κ., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’

«Η συνείδηση είναι κατάκτηση της φύσης πολύ πρόσφατη, και βρίσκεται ακόμη σε «πειραματικό στάδιο. Είναι εύθραυστη, απειλείται από ιδιόμορφους κινδύνους και προσβάλλεται εύκολα». Carl Jung, ‘Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του’

«Πραγματικά ο άνθρωπος απέκτησε συνείδηση βαθμηδόν, επίμονα, μέσα από μία διαδικασία που κράτησε αναρίθμητους αιώνες, προτού φτάσει στο στάδιο του πολιτισμού (που αυθαίρετα τον ανάγουν στην εφεύρεση της γραφής, περίπου στο 4000 π.Χ.). Κι αυτή η εξέλιξη αργεί ακόμη να ολοκληρωθεί, γιατί, ακόμη απέραντες περιοχές του ανθρώπινου πνεύματος περιβάλλονται από σκοτάδια. Ό,τι ονομάζουμε ψυχή δεν ταυτίζεται καθόλου με τη συνείδησή μας και το περιεχόμενό της» Carl Jung, ‘Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του’

«Σήμερα όποιος αρνιέται την ύπαρξη του υποσυνείδητου, υποθέτει στην πραγματικότητα ότι γνωρίζουμε εντελώς την ψυχή. Κι αυτή η υπόθεση είναι τόσο έκδηλα απατηλή, όσο και η υπόθεση πως γνωρίζουμε όλα όσα υπάρχουν στο φυσικό σύμπαν. Η ψυχή μας αποτελεί κι αυτή μέρος της φύσης, και το αίνιγμα της, όπως ακριβώς και η φύση, δεν έχει όρια. Από αυτό συμπεραίνουμε πως δεν είμαστε σε θέση να ορίσουμε ούτε την ψυχή, ούτε τη φύση. Το μόνο που μπορούμε, είναι να παραδεχτούμε την ύπαρξή της, και να περιγράψουμε, όσο γίνεται καλύτερα, τη λειτουργία της. Έτσι, λοιπόν, πέρα από τις παρατηρήσεις που συγκεντρώθηκαν μέσα από ιατρικές έρευνες, υπάρχουν λογικές αποδείξεις με κύρος, που μας παρακινούν να απορρίψουμε αφορισμούς τέτοιους, όπως: «ασυνείδητο δεν υπάρχει». Carl Jung, ‘Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του’

Έχει μεγάλη επίδραση πάνω στην συνειδητή μας πλευρά και επιβάλλεται σ΄αυτήν λόγω της μεγαλύτερης δύναμής του:

«Το συνειδητό μας επειδή είναι ακόμα νεαρό και τρυφερό, έχει την τάση να υποτιμά το ασυνείδητο. Το συνειδητό πολύ εύκολα υποκύπτει στις μη συνειδητές επιδράσεις και αρκετά συχνά, μάλιστα, αυτές είναι πιο εύστοχες ή πιο έξυπνες από τη συνειδητή κρίση. Είναι επίσης γεγονός ότι τα μη συνειδητά κίνητρα συχνά αγνοούν τις συνειδητές αποφάσεις μας στα βασικά ζητήματα της ζωής. Ακόμα και η ατομική μοίρα του ανθρώπου πολλές φορές οφείλεται στην επικράτηση μη συνειδητών παραγόντων». Jung Κ., ‘Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας’

-Δεν είναι εχθρός του συνειδητού, αλλά είναι φίλος, οδηγός και σύμβουλός του.

– Χωρίζεται σε ατομικό/προσωπικό ασυνείδητο και αφορά το κάθε άτομο και μόνο αυτό και συλλογικό, είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους.

– Το ατομικό ασυνείδητο περιέχει: …ό,τι συνειδητοποιούμε και το έχουμε ξεχάσει, ό,τι συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις, αλλά δεν σημειώνουμε στο συνειδητό νου, όσα νιώθουμε, σκεπτόμαστε, θυμόμαστε, επιθυμούμε και πράττουμε ακούσια ή δίχως ιδιαίτερη προσοχή, όλα τα μελλοντικά πράγματα που παίρνουν σχήμα και αναδύονται κάποτε στη συνείδηση. Πέραν αυτών στο ασυνείδητο περιλαμβάνονται απωθημένες οδυνηρές σκέψεις και συναισθήματα.

Τα περιεχόμενα του εκδηλώνονται μέσα από τα όνειρα και τα σύμβολα που εμφανίζονται σ΄αυτά, μέσα από φαντασιώσεις και οράματα και μέσα από συμπτώματα-συμπλέγματα, σε περιπτώσεις παθολογικές.

***

@OWL/ edwhellas.gr / 2010

terrapapers.com