Ναυτική Στρατηγική: Μεταξύ αμερικανικής ναυτικής ηγεμονίας και τουρκικού ηγεμονισμού

 Του Χρήστου Ζιώγα

Εισήγηση στο 3ο Συνέδριο Ελληνικής Υψηλής Στρατηγικής: Η Θαλάσσια Διάσταση. Διοργάνωση: Σ.ΕΘ.Α. – Ι. ΔΙ.Σ. Αθήνα, 20-21 Μαΐου 2016.

Έγραφε, 2.500 χρόνια, πριν ο Θουκυδίδης ότι σωστή πολιτική ακολουθούν: «όσοι απέναντι των ίσων δεν υποχωρούν, απέναντι των ισχυρότερων συμπεριφέρονται με φρόνηση και απέναντι των κατωτέρων είναι μετριοπαθείς».[1]

Βασική επιδίωξη του κειμένου συνιστά η περιγραφή των ηγεμονικών τάσεων στην ανατολική Μεσόγειο. Ο τουρκικός ηγεμονισμός αποτελεί μια υπαρκτή και κλιμακούμενη πραγματικότητα που μέχρι σήμερα μας αποτρέπει να ασκήσουμε μέρος των προβλεπόμενων διατάξεων της Συνθήκης των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας.

Αναμφίβολα, τόσο κατά το παρελθόν, όσο και σήμερα, η αμερικανική παρουσία συνιστά τον κυρίαρχο παράγοντα θαλάσσιας ισχύος στην Μεσόγειο, αποτελώντας την ανεξάρτητη μεταβλητή την οποία η ελληνική ναυτική στρατηγική δεν δύναται να παρακάμψει στους σχεδιασμούς της.

Ως ηγεμονία, στα πλαίσια του διεθνούς συστήματος, εννοούμε την κατάσταση υπεροχής μιας μονάδα έναντι των υπολοίπων, σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι σε θέση να επιβάλλει όρια επιλογών στις υπόλοιπες μονάδες, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την διεθνή τους δράση. Σύμφωνα με τον Adam Watson η ηγεμονία καλύπτεται, συν τοις άλλοις,: «από ένα μανδύα νομιμοποίησης, ταυτόσημο με τη ρητή ή σιωπηρή αποδοχή των μελών του συστήματος σε ό,τι αφορά την κυριαρχία του ηγεμόνα». [2]

Χαρακτηριστικά παραδείγματα σύγχρονων ηγεμονιών αποτέλεσαν, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση, οι οποίες επέβαλαν στους εκατέρωθεν συνασπισμούς περιορισμούς, επιδιώκοντας παράλληλα την ηγεμόνευση του διεθνούς συστήματος. Φυσικά το τέλος της ψυχροπολεμικής περιόδου επήλθε λόγω και της αδυναμίας της Μόσχας να διατηρήσει την ηγεμονική της σφαίρα, έχοντας απολέσει την απαιτούμενη νομιμοποίηση, ως προς τον σημαίνοντα ρόλο της, από τους συμμάχους της.

Υπάρχει επομένως μια διαρκής διαδικασία συνδιαλλαγής μεταξύ ηγεμόνα και ηγεμονευόμενων, η οποία αφορά τα επιμέρους συμφέροντα των μονάδων και αποτελεί προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ για την διατήρηση των ηγεμονικών σχημάτων και της διεθνούς τάξης.

Ο Π. Κονδύλης σε μια από τις βαθυστόχαστες αναλύσεις παρατηρεί πως η τάξη στις διεθνείς σχέσεις, τουλάχιστον τους τέσσερις τελευταίους αιώνες κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μόνο ένας συσχετισμός δυνάμεων που αποτρέπει τις μείζονες συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και επιφέρει σχετική σταθερότητα κυρίως στο κέντρο του διεθνούς συστήματος. Η διεθνής τάξη ήταν το αποτέλεσμα των συσχετισμών δυνάμεων και μιας ταυτόχρονα αποδεκτής ιεραρχίας μεταξύ ηγετικών και υποδεέστερων δυνάμεων.[3]

Ηγεμονισμός, ως φαινόμενο των διεθνών σχέσεων, ορίζεται η αξίωση, από έναν ή περισσότερους δρώντες διεύρυνσης της θέσης και του ρόλου του/ς, λόγω των συνεπειών της διαδικασίας άνισης ανάπτυξης. Μια ηγεμονία επέρχεται όταν επιτύχει μία ηγεμονική αξίωση.

Ο τουρκικός αναθεωρητισμός, των τελευταίων δεκαετιών όπως λαμβάνει χώρα στην Θράκη, το Αιγαίο, την ανατολική Μεσόγειο και την Κύπρο, αλλά και προς άλλες όμορές χώρες, συνιστά μια ηγεμονική αξίωση. Η συγκεκριμένη πραγματικότητα δημιουργεί την αναγκαιότητα υιοθέτησης ναυτικής στρατηγικής, εκ μέρους της Ελλάδος, που θα αποτρέπει τους τουρκικούς σχεδιασμούς στον θαλάσσιο, πρωτίστως, αλλά και στον χερσαίο χώρο.

Βασική επιδίωξη της Τουρκίας είναι ο έλεγχος των ανακατανομών ισχύος, που λαμβάνουν χώρα, στην ευρύτερη περιφέρειά της έτσι ώστε να ενισχύει διαρκώς την θέση και το ρόλο της και να αποτρέπει, κατ’ ελάχιστον, ή να αποδυναμώνει, όποτε είναι εφικτό, αντιστοίχως την θέση και τον ρόλο των άλλων ισχυρών κρατών της περιοχής. Προκύπτει, λοιπόν, η ανάγκη υιοθέτησης και μιας ναυτικής στρατηγικής εκ μέρους της χώρας μας έτσι ώστε, κατ’ ελάχιστον, να διατηρήσει το status quo στην περιοχή και να εφορμήσει, ως επιδίωξη, τα δικαιώματα που της παρέχει το δίκαιο της θάλασσας.

Αναμφίβολα, η Μεσόγειος συνιστά τμήμα της κυρίαρχης αμερικανικής ναυτικής παρουσίας σε πλανητικό επίπεδο. Η διεθνής τάξη μεταψυχροπολεμικά έχει συνυφανθεί με τον κυρίαρχο ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών στο σύστημα. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου σηματοδότησε τη μετάβαση του διεθνούς συστήματος από την διπολική δομή σ’ ένα κυριαρχούμενο, αρχικά, και πιο περιορισμένο, σήμερα, πολυπολισμό. Οι εκάστοτε αμερικανικές κυβερνήσεις επιδίωξαν να διευρύνουν το πεδίο άσκησης της ηγεμονίας τους, στο κενό ισχύος που άφησε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, και να επεκτείνουν την επιρροή τους, σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο φάσμα του διεθνούς συστήματος.

Η αμερικανική ναυτική κυριαρχία αποτέλεσε σημαντικότατο εργαλείο στην δημιουργία, διατήρηση και διαιώνιση της αμερικανικής ηγεμονίας. Είναι τόσο ισχυρή η ναυτική παρουσία των Ηνωμένων Πολιτειών στο διεθνές σύστημα, που έχει εξαλείψει μείζονες ναυτικές συγκρούσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Οι σχέσεις Αθήνας – Ουάσιγκτόν κατά τις τελευταίες δεκαετίες περιορίζονταν από δύο παράγοντες. Πρώτον καθ’ όλη τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου και κατά την πρόσφατη μεταψυχροπολεμική περίοδο οι ελληνοαμερικανικές σχέσεις ήταν η εξαρτημένη μεταβλητή των αμερικανοτουρκικών σχέσεων. Η εν λόγω πραγματικότητα διεφάνη με τον πιο τραγικό τρόπο κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974. Δεύτερον οι ελληνοαμερικανικες σχέσεις και γενικά η εξωτερική μας πολιτική αποτελούσαν για μεγάλο διάστημα και σε πολλές περιπτώσεις ένα ιδεολογικά «φορτισμένο» πεδίο, γεγονός που υπονόμευε την εκάστοτε στοχοθεσία μας στο διεθνές γίγνεσθαι.

Στην παρούσα συγκυρία υπάρχουν σημαντικές συγκλίσεις συμφερόντων μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Ελλάδος. Το κρίσιμο γεγονός που μετατόπισε το κέντρο βάρους των ελληνοαμερικανικών σχέσεων είναι αναμφίβολα η εξωτερική πολιτική που σταδιακά υιοθέτησε η Τουρκία μετά το 2002. Η ανάληψη της διακυβέρνηση της χώρας από το ΑΚΡ (Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης), υπό την ηγεσία του Ταγίπ Ερντογάν, διαφοροποίησε την τουρκική εξωτερική πολιτική, κατάσταση που εντάθηκε μετά το 2010,. Η αξίωση της Άγκυρας για μια πιο ανεξάρτητη, εν σχέσει με τα δυτικά στρατηγικά προτάγματα, εξωτερική πολιτική είχε ως αποτέλεσμα τη διασάλευση των αμερικανοτουρικών σχέσεων. Σημαντικό ρόλο της εν λόγω διπλωματικής ψύχρανσης διαδραμάτισε και η ραγδαία επιδείνωση των σχέσεων Άγκυρας – Τελ Αβίβ μετά το 2010, επ’ αφορμή της επιχείρησης των ισραηλινών δυνάμεων επί του πλοίου Ναβί Μαρμαρα.