Μαύρος Κύκνος: Η Σιγουριά της Αμφιβολίας

Στην Μυθολογία, στην Φυσική Ιστορία, στην Τέχνη οι κύκνοι ήταν πάντα πάλλευκοι. ‘Λευκό σαν κύκνος’ έλεγαν. Ώσπου, πριν από διακόσια χρόνια, ένας Ευρωπαίος είδε ένα μαύρο κύκνο στην Αυστραλία και η βεβαιότητα κατέρρευσε, όπως καταρρέουν οι βεβαιότητές μας κάθε φορά που εμφανίζεται ένας μαύρος κύκνος στον ουρανό, αναφέρει ο Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ που το καλογραμμένο βιβλιαράκι του γιά τους Μαύρους Κύκνους έκανε μεγάλη αίσθηση και παραμένει επίκαιρο από το 2007 που εκδόθηκε διότι με γνωστά παραδείγματα εξηγεί τον δυσεξήγητο άστατο κόσμο μας.

Η φράση του Αριστοτέλη γιά ‘το πόσο πιθανόν είναι να συμβεί το απίθανο’ είναι γνωστή και ο Λιβανέζος Τάλεμπ ξεκινώντας από την εμπειρία τού πολέμου στον τόπο του χτίζει μιά ολόκληρη θεωρία πάνω στην ανικανότητά μας να δεχτούμε ως πιθανό να συμβεί ό,τι ως τώρα δεν ήταν αναμενόμενο.

Μαύρος Κύκνος ήταν οι Ελληνες Φιλόσοφοι (ο Θαλής, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρης) οι σύγχρονοι φιλόσοφοι κι επιστήμονες ο Νίτσε, ο Εβολα, ο Τέσλα, ο Ράϊχ και όλοι οι αληθινά Μεγάλοι Ανθρωποι. Μαύρος Κύκνοι και τα κράχ και οι επιστημονικές ανακαλύψεις που ανατρέποντας το status quo αναποδογυρίζουν ό,τι πιστεύατε ως σίγουρο κι ακλόνητο και σας φέρνουν αντιμέτωπους με το αναπάντεχο που δεν ξέρετε πώς να το χειριστείτε, που δεν μπορείτε να του βάλετε ετικέτα και δεν μπαίνει στα γνωστά σας κουτάκια. Από το τρομοκρατικό χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους ως τη διάδοση της τεχνολογίας και την κυριαρχία της Google και της Amazon, τα παραδείγματα είναι αμέτρητα και η θεωρία του Μαύρου Κύκνου επιβεβαιώθηκε πρόσφατα με την κατάρευση των παγκόσμιων Χρηματιστηρίων όσο επιβεβαιώνεται και καθημερινά από την απόλυτη άρνησή σας να παραδεχθείτε την καταστροφή του περιβάλλοντος δηλαδή του μέλλοντος, που μόνοι σας καταστρέφετε.

Μαύρος Κύκνος είναι ο Κυρίαρχος του Παιχνιδιού.

Μαύρος Κύκνος είναι ο Δούρειος Ίππος.

Μάυρος Κύκνος είναι ο Κατεργάρης.

Μαύρος Κύκνος είναι η Σφίγγα.

Ο Τάλεμπ, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, δικαιώθηκε με την παγκόσμια οικονομική κρίση και αρθρογραφεί τακτικά σε διεθνή έντυπα μετά από την απρόσμενη επιτυχία του μικρού αυτού βιβλίου που αποδείχτηκε άλλος ένας Μαύρος Κύκνος. Ένα μη αναμενόμενο κι αναπάντεχο μικρό θαύμα, που έγινε το αγαπημένο εγχειρίδιο των χρηματιστών της Wall Street. Διασκεδαστικό, πανέξυπνο και ενδιαφέρον, αξίζει να διαβαστεί αν και εξ ορισμού η θεωρία του είναι ανεφάρμοστη μιά κι αν αποδεικνύει κάτι, είναι η άρνηση του ανθρώπινου μυαλού να φανταστεί πόσο πιθανό είναι το απίθανο και πόσο ορίζει τις αποφάσεις του η παράλογη και βλακώδης τάση του να βολεύεται στην πεποίθηση πως το παρελθόν από μόνο του χαράζει το μέλλον κι όλες αυτές τις ανόητες πεποιθήσεις που είναι παρανοϊκές κι άρα επικίνδυνες για την επιβίωση.

Ο Μαύρος Κύκνος είναι μια θεωρία που παρουσιάστηκε από τον μελετητή και δοκιμιογράφο Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ (Nassim Nicholas Taleb) στα βιβλία του: Στην πλάνη του τυχαίου (2004) και Ο Μαύρος Κύκνος (2007 & επανέκδοση με προσθήκες το 2010). Ο «Μαύρος Κύκνος» του Τάλεμπ δεν πρέπει να συγχέεται με την αντίστοιχη φιλοσοφική έκφραση που αναφέρεται κυρίως από τον φιλόσοφο Καρλ Πόπερ και τη θεωρία του περί διαψευσιμότητας, αν και ως προς ορισμένα χαρακτηριστικά του ταιριάζει με αυτόν.

Ο «Μαύρος Κύκνος» εννοείται ως ένα ολιγοπίθανο κι απρόβλεπτο γεγονός που συμβαίνει σε μια οποιαδήποτε σειρά πιθανών και συνηθισμένων γεγονότων σε κάθε δραστηριότητα μιας κοινωνίας και ανατρέπει δραματικά προς το χειρότερο ή το καλύτερο τη δομή της.

Με βάση τα κριτήρια του συγγραφέα:

*Η εκδήλωση του γεγονότος είναι μια αναπάντεχη έκπληξη (για τον παρατηρητή). Αυτό σημαίνει πως για έναν άλλο παρατηρητή πιθανώς είναι προδιαγεγραμμένο το συμβάν. Για παράδειγμα ένας εκτροφέας πτηνών γνωρίζει ότι μετά από 1.000 ημέρες θα σφάξει μία γαλοπούλα. Για την ίδια την γαλοπούλα όμως η 1000οστή ημέρα είναι ένας μοιραίος μαύρος κύκνος που ακολουθεί μία απολαυστική ζωή 999 ημερών.

*Η εκδήλωση έχει σημαντική επίδραση είτε αρνητική είτε θετική.

*Μετά το πρώτο καταγεγραμμένο περιστατικό του συμβάντος, σχεδόν πάντοτε υπάρχει εκ των υστέρων εξήγηση που αδυνατεί να προσεγγίσει το τυχαίο του γεγονότος ή την παντελή αδυναμία πρόβλεψης του. Έτσι η κοινωνία εξακολουθεί να αγνοεί την επικινδυνότητα και επιπολαιότητα των προβλέψεων του τύπου: «Τίποτε τόσο εξαιρετικά αρνητικό δεν πρόκειται να συμβεί» και εθελοτυφλεί παντελώς απροετοίμαστη για το επόμενο χτύπημα του Μαύρου Κύκνου.

Η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη ενός μαύρου κύκνου ως απίθανου γεγονότος εμφανίζεται στο έργο Satires του σημαντικού Ρωμαίου σατυρικού ποιητή Γιουβενάλη, περίπου 55-135 μ.κ.ε. ως: Rara avis in terris nigroque simillima cycno που σημαίνει: ένα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας μαύρος κύκνος. Η φράση αυτή επιβίωσε στην Ευρώπη ως περιγραφή του απίθανου και αδύνατου, μέχρι το 1697 που ανακαλύφθηκαν στην Αυστραλία οι μαύροι κύκνοι.

Η ανακάλυψη του μαύρου Κύκνου ήταν ένα συνηθισμένο γεγονός για τους ειδικούς, αλλά μια σημαντική διάψευση μιας βεβαιότητας στη Φιλοσοφία, με την έννοια ότι απεδείχθη και στην πράξη ότι ένα και μόνο γεγονός ανά πάσα στιγμή μπορεί να διαψεύσει μια μακροχρόνια παρατήρηση. Από τον 19 αιώνα η ανακάλυψη των μαύρων Κύκνων αναδείχθηκε ως το καλύτερο παράδειγμα της μη βεβαιότητας οποιασδήποτε λογικής δήλωσης (ακόμη και αν οι παρατηρήσεις αιώνων την επιβεβαιώνουν) και της ανατροπής των καθιερωμένων αντιλήψεων σε οποιοδήποτε γνωστικό πεδίο. Τον 20ο αιώνα ο «Μαύρος Κύκνος» είναι η επιτομή της φιλοσοφικής θεωρίας του Καρλ Πόπερ περί διαψευσιμότητας λογικών προτάσεων. Ο Taleb δανείστηκε την έκφραση αυτή και παρήγαγε έναν νέο «Μαύρο Κύκνο» με στοιχεία του παλαιού, με σημαντικότερο στοιχείο όχι πλέον την διαψευσιμότητα αλλά το απρόβλεπτο και τυχαίο.

Μαύρος Κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου

Σύμφωνα με τη θεώρηση του Τάλεμπ η Πλατωνικότητα είναι η τάση που έχουμε να συγχέουμε το χάρτη μιας οποιαδήποτε ιδιότητας του κόσμου με την πραγματικότητα που περιγράφεται στο χάρτη αυτό. Η σύγχυση μεταξύ «εδάφους» και «χάρτη» οφείλεται στην επικέντρωσή μας σε «καθαρές» και καλά προσδιορισμένες μορφές όπως τρίγωνα, κοινωνικές έννοιες (συνήθως ουτοπίες) ή και εθνικότητες. Η έντονη προσήλωση στις ιδεατές και αφηρημένες μορφές, αποπροσανατολίζει το νου μας από γνωστικά αντικείμενα λιγότερα κομψά, περισσότερο περίπλοκα και δύσκολα επεξεργάσιμα, ωστόσο περισσότερο αληθινά και εμπειρικά.

Η Πλατωνικότητα επιτρέπει την αυταπάτη να πιστεύουμε συνήθως ότι γνωρίζουμε περισσότερα από όσα γνωρίζουμε, παρόλο που συχνά οι διανοητικοί χάρτες και οι καθαρές αφηρημένες πλατωνικές ιδέες κάθε είδους είναι σημαντικά εργαλεία υποβοήθησης κατανόησης του κόσμου. Εν τέλει το κρίσιμο σημείο είναι η πλατωνική πτύχωση, το εκρηκτικό εκείνο σύνορο όπου η πλατωνική προσέγγιση έρχεται σε επαφή με την περίπλοκη πραγματικότητα και η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε και σε αυτό που γνωρίζουμε είναι τεράστια. Σε αυτό το σημείο προκύπτει ο Μαύρος Κύκνος.

Ο χώρος δράσης και απραξίας των Μαύρων Κύκνων

Σύμφωνα με τον Τάλεμπ στην πραγματική ζωή υπάρχουν δύο είδη χώρων. Ο ένας λέγεται «Μετριοχώρα» όπου τα επιμέρους γεγονότα δεν συνεισφέρουν το καθένα ξεχωριστά ή ασύμμετρα σε σχέση με τα υπόλοιπα, αλλά συλλογικά. Μία «Μετριοχώρα» είναι για παράδειγμα μια συλλογή ανθρώπων όπου καταγράφεται το βάρος τους. Αν συλλέξουμε 1.000 ανθρώπους σε ένα σύνολο και αφαιρέσουμε κάποιον από αυτούς και τον αντικαταστήσουμε με έναν οποιοδήποτε άλλο από το σύνολο του πληθυσμού ο μέσος όρος δεν θα αλλάξει παρά ελάχιστα. Ο προφανής λόγος της μη διατάραξης του μέσου όρου είναι ότι το βάρος των ανθρώπων διακυμαίνεται από 30 κιλά έως 300 κιλά, δηλαδή μια αναλογία των ακραίων τιμών 1/10. Ο υπέρτατος νόμος της «Μετριοχώρας» είναι ως εξής: Όταν το δείγμα είναι μεγάλο, κανένα επιμέρους γεγονός δε θα μεταβάλλει ουσιωδώς το σύνολο ή το άθροισμα. Μπορούμε να φτιάξουμε αρκετές «Μετριοχώρες» που θα περιλαμβάνουν τα ύψη των ανθρώπων ή την καθημερινή κατανάλωση θερμίδων ενός έτους.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της «Μετριοχώρας» είναι: >Δεν υπάρχει κλιμάκωση των φαινομένων >Δεν υπάρχουν χαρακτηριστικά μέλη. >Το κέρδος των συμμετεχόντων αντανακλά και αντίστοιχα μικρό κέρδος στην πίτα. >Δεν υπάρχουν Μαύροι Κύκνοι >Τα χαρακτηριστικά της Μετριοχώρας υπόκεινται στη Βαρύτητα και αφορούν φυσικά μεγέθη >Προβλεψιμότητα των φαινομένων για την οποία, αρκεί η παρατήρηση σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα.

Ο δεύτερος χώρος είναι η «Εξτρεμοχώρα» με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ένα σύνολο που εμπεριέχει το ετήσιο εισόδημα ανθρώπων σε δολάρια. Εδώ μπορούμε να έχουμε έναν κάτοικο της Αϊτής με ετήσιο εισόδημα 300 δολάρια και έναν επενδυτή με ετήσιο εισόδημα 300.000.000 δολάρια. Αν σε ένα οποιοδήποτε τέτοιο σύνολο αφαιρέσουμε ένα φτωχό μέλος και προσθέσουμε ένα πλούσιο ο μέσος όρος θα αλλάξει δραματικά με δεδομένο ότι τα δύο άκρα έχουν μία αναλογία 1 : 1.000.000.

Τα χαρακτηριστικά της «Εξτρεμοχώρας» είναι: >Εμφάνιση Μαύρων Κύκνων, δηλαδή γεγονότων που αλλάζουν δραματικά τα δεδομένα >Εξαιρετική κλιμάκωση των φαινομένων και υψηλή τυχαιότητα >Το κέρδος ενός συμμετέχοντα αντιστοιχεί στο κέρδος όλων (ο νικητής τα παίρνει όλα) >Δεν υπάρχουν φυσικοί περιορισμοί στο μέγεθος, ενώ συνήθως αφορά σε αριθμούς και όχι σε φυσικά μεγέθη >Το σύνολο καθορίζεται από μικρό αριθμό ακραίων γεγονότων >Αδυναμία πρόβλεψης βάσει των παρατηρήσεων του παρελθόντος >Συναντάται συχνά στο σύγχρονο περιβάλλον >Αρνητικοί και Θετικοί Μαύροι Κύκνοι

Χαρακτηριστικοί αρνητικοί Μαύροι Κύκνοι είναι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, το χρηματιστηριακό κραχ της Wall Street γνωστό ως Μαύρη Δεύτερα που έγινε στις 19 Οκτωβρίου του 1987 και η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους την 11η Σεπτεμβρίου. Εμφανίζονται και θετικοί μαύροι κύκνοι όπως το διαδίκτυο και οι προσωπικοί υπολογιστές όπου είναι ξεκάθαρο ότι δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη για την επικράτηση τους, ούτε συντονισμένος κεντρικός σχεδιασμός από το κράτος ή τις επιχειρήσεις, ο οποίος να αποβλέπει στην επιτυχία τους. Είναι χαρακτηριστικό της τυχαίας επικράτησης τους, η πρόβλεψη του Thomas Watson, πρόεδρου της εταιρείας IBM το έτος 1943: «Εκτιμώ ότι σε παγκόσμια κλίμακα υπάρχει μία αγορά για 5 υπολογιστές» και η απουσία όλων των μεγάλων εταιρειών πληροφορικής (τουλάχιστον αρχικά) όπως της Microsoft από το λογισμικό για το διαδίκτυο.

Ο Μαύροι Κύκνοι και η καμπύλη του Γκάους (Gauss)

Η κωδωνοειδής καμπύλη του Γκάους με την κατανομή πιθανοτήτων. Το σκούρο μπλε είναι λιγότερο από μία τυπική απόκλιση από το μέσο. Στην κανονική κατανομή, αυτό αφορά στο 68% των παρατηρήσεων, ενώ δύο τυπικές αποκλίσεις από τον μέσο (μπλε και σκούρο μπλε) αφορούν στο 95%, και τρεις τυπικές αποκλίσεις (ανοιχτό μπλε, μπλε και σκούρο μπλε) αφορούν το 99,7%.

Κατά τον Τάλεμπ οι σημαντικότεροι κλάδοι των επιστημών (και κυρίως η Οικονομική Επιστήμη) που ασχολούνται με την πρόβλεψη συμβάντων, χρησιμοποιούν την κωδωνοειδή καμπύλη του Gauss ως μοντέλο κατανομής πιθανοτήτων. Αυτή η μέθοδος υπολογισμού, ενώ λειτουργεί ικανοποιητικά στην «Μετριοχώρα» στην «Εξτρεμοχώρα» αδυνατεί να εντοπίσει και προβλέψει τα εξαιρετικά γεγονότα δηλαδή τους Μαύρους Κύκνους.

Ο Taleb προχωρεί τον συλλογισμό του περισσότερο και αναφέρεται στην καμπύλη ως τη Μεγάλη Διανοητική Απάτη, την αμφισβητεί ευθέως ως μαθηματικό εργαλείο, αλλά και τους οικονομολόγους που τη χρησιμοποιούν. Αντιθέτως προτείνει την προσέγγιση του μεγάλου θεωρητικού και πατέρα της Γεωμετρίας των φράκταλ Μπενουά Μάντελμπροτ. Για να φτάσει σε αυτό το σημείο πλήρους άρνησης αναφέρεται σε παλαιότερες αμφισβητήσεις της γκαουσιανής καμπύλης (ως εργαλείο εξήγησης των ακραίων φαινομένων), που εστιάζονται στον μεγάλο Μαθηματικό Ανρί Πουανκαρέ.

Το μεγάλο πρόβλημα της Γκαουσιανής καμπύλης είναι ότι τείνει τα ακραία φαινόμενα να τα θεωρεί πολύ πιο απίθανα από ότι πραγματικά είναι. Αντιθέτως η κατανομή πιθανοτήτων του Μάντελμπροτ θεωρεί πιο πιθανά τα απίθανα συμβάντα πάντα βάσει της γκαουσιανής καμπύλης. Ο Τάλεμπ πιστεύει πως η Γκαουσιανή καμπύλη είναι απότοκος μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου που εμπεριέχει υπερβολική βεβαιότητα, προβλεψιμότητα και πλατωνική κομψότητα που δεν λαμβάνει υπόψη της τον πραγματικό κόσμο.

Σε αυτή την οπισθοδρομική πλέον, θεώρηση του κόσμου εντάσσει και άλλους διανοητές του 19ου & 20ου αιώνα όπως τον Λαμπέρ Κετελέ (Lambert Adolphe Jacques Quetelet) που επινόησε τον μέσο άνθρωπο, τον βιολόγο Σερ Φράνσις Γκάλτον (Sir Francis Galton), τον Βαρώνο Κέλβιν, τον Καρλ Μαρξ και τον φιλόσοφο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (Ludwig Wittgenstein). Εντέλει η καμπύλη του Μάντελμπροτ είναι ικανή να παρέχει καλύτερη προβλεψιμότητα των αρνητικών Μαύρων Κύκνων, αν και η βασική διδαχή της θεωρίας του Taleb είναι πως η αβεβαιότητα περιορίζει σημαντικά την αξία των προβλέψεων και το μόνο που μπορούμε να κάνουμε στον πραγματικό κόσμο, είναι να είμαστε λιγότερο ως καθόλου βέβαιοι. Φυσικά όσον αφορά στους θετικούς Μαύρους Κύκνους (όπως το διαδίκτυο) πρέπει να είμαστε όσο το δυνατόν περισσότερο εκτεθειμένοι.

Ανθεκτικοί στους Μαύρους Κύκνους

Σε άρθρο που βάλλει κατά του μοντέλου διάσωσης των αγορών, υποστηρίζει ότι απαιτούνται σοβαρές ανατροπές. Η δράση κατά την θεωρία του Ταλέμπ, πρέπει να επικεντρωθεί σε δέκα αρχές:

*Τα εύθραυστα πράγματα πρέπει να σπάνε νωρίς, ενόσω είναι ακόμα μικρά. Τίποτα δεν θα πρέπει να γίνεται πολύ μεγάλο για να αποτύχει. Η εξέλιξη στην οικονομική ζωή βοηθάει εκείνους με το μεγαλύτερο κρυφό ρίσκο -και για το λόγο αυτό τους πιο εύθραυστους- να γίνουν οι σπουδαιότεροι.

*Όχι στην κοινωνικοποίηση των ζημιών και την ιδιωτικοποίηση των κερδών. Ό,τι χρειάζεται να διασωθεί θα πρέπει να κρατικοποιείται, ενώ ό,τι δεν χρειάζεται διάσωση θα πρέπει να είναι ελεύθερο, μικρό και με τα ρίσκα του. Καταφέραμε να συνδυάσουμε τα χειρότερα του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού. Στη Γαλλία της δεκαετίας του 1980, οι σοσιαλιστές κατέλαβαν τις τράπεζες. Στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 2000 οι τράπεζες κατέλαβαν την κυβέρνηση. Αυτό είναι σουρεαλισμός.

*Σε όσους οδηγούσαν σχολικά με τα μάτια δεμένα και τράκαραν δεν θα πρέπει να ξαναδοθεί ποτέ καινούργιο λεωφορείο. Το οικονομικό κατεστημένο (πανεπιστήμια, ρυθμιστικές αρχές, κεντρικοί τραπεζίτες, αξιωματούχοι της κυβέρνησης και κάθε λογής οργανισμοί στελεχωμένοι με οικονομολόγους) έχασαν κάθε νομιμοποίηση μετά την αποτυχία του συστήματος. Είναι ανεύθυνο και κουτό να επαφιέμεθα στην ικανότητα αυτών των ειδικών για να μας βγάλουν από αυτά τα χάλια. Καλύτερα να βρούμε τους έξυπνους ανθρώπους των οποίων τα χέρια είναι καθαρά.

*Μην αφήνετε κάποιον ο οποίος εργάζεται και έχει ως κίνητρο τα μπόνους να διαχειριστεί ένα πυρηνικό εργοστάσιο -ούτε το χρηματοοικονομικό σας ρίσκο. Οι πιθανότητες είναι ότι θα εξαλείψει κάθε δικλίδα ασφαλείας, προκειμένου να παρουσιάσει «κέρδη» ισχυριζόμενος παράλληλα ότι είναι «συντηρητικός». Τα μπόνους δεν πάνε καλά με τα κρυφά ρίσκα και τη διαφάνεια. Είναι η ασυμμετρία του συστήματος αυτού των κινήτρων που μας έφερε στο σημείο που βρισκόμαστε. Κανένα κίνητρο χωρίς αντικίνητρο: ο καπιταλισμός έχει να κάνει με επιβράβευση και τιμωρία, όχι μόνο επιβράβευση.

*Αντισταθμίστε τη συνθετότητα με την απλότητα. Η συνθετότητα που απορρέει από την παγκοσμιοποίηση και την έντονα διαδικτυωμένη οικονομική ζωή πρέπει να αντισταθμίζεται με την απλότητα των χρηματοοικονομικών προϊόντων. Η σύνθετη οικονομία από μόνη της αποτελεί μια μορφή μόχλευσης: τη μόχλευση της αποτελεσματικότητας. Τέτοια συστήματα επιβιώνουν χάριν της χαλαρότητας και της υπεραφθονίας. Η αύξηση του χρέους παράγει ανεξέλεγκτους και επικίνδυνους στροβιλισμούς και δεν αφήνει περιθώρια για λάθη. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να αποφύγει τις πλάνες και τις φούσκες: οι χρηματιστηριακές φούσκες (όπως αυτή του 2000) έχουν αποδειχτεί ήπιες, ενώ αυτές του χρέους επώδυνες.

*Μην δίνετε στα παιδιά μασούρια δυναμίτη, ακόμα και αν έχουν επάνω προειδοποιητική ετικέτα. Τα σύνθετα χρηματοοικονομικά παράγωγα θα πρέπει να απαγορευτούν, καθώς κανένας δεν τα καταλαβαίνει και ελάχιστοι έχουν την οξυδέρκεια να το αντιληφθούν. Οι πολίτες θα πρέπει να προστατευτούν από τους εαυτούς τους, από τραπεζίτες που τους πουλούν προϊόντα αντιστάθμισης κινδύνου και από μωρόπιστους δημόσιους λειτουργούς που ακούνε τους θεωρητικούς οικονομολόγους.

*Μόνο οι πυραμίδες χρειάζεται να βασιστούν στην εμπιστοσύνη. Οι κυβερνήσεις δεν θα πρέπει ποτέ να «αποκαθιστούν» την εμπιστοσύνη. Οι αλληλοδιαδεχόμενες φήμες είναι προϊόντα σύνθετων συστημάτων. Οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να σταματήσουν τις φήμες, απλώς πρέπει να είμαστε ικανοί να αψηφούμε τις φήμες, να παραμένουμε στιβαροί ενώπιον τους.

*Μην δίνεις σε έναν εθισμένο περισσότερα ναρκωτικά αν έχει πόνους εξαιτίας της στέρησης. Η χρήση μόχλευσης για την αντιμετώπιση του προβλήματος της υπερβολικής μόχλευσης δεν είναι ομοιοπαθητική, αλλά άρνηση της πραγματικότητας. Η χρηματοπιστωτική κρίση δεν είναι ένα προσωρινό πρόβλημα, είναι διαρθρωτικό. Χρειαζόμαστε αποτοξίνωση.

*Ο κόσμος δεν θα πρέπει να βασίζει τη συνταξιοδότησή του σε χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία ή σε επίφοβες συμβουλές «ειδικών». Η οικονομική ζωή θα πρέπει να αποχρηματοοικονομικοποιηθεί. Θα πρέπει να μάθουμε να μη χρησιμοποιούμε τις αγορές ως αποθήκες αξίας: δεν εμπεριέχουν τις βεβαιότητες που ο συνηθισμένος κόσμος χρειάζεται. Ο κόσμος θα πρέπει να έχει αγωνία για τις δικές του επιχειρήσεις (τις οποίες και ελέγχει) και όχι για τις επενδύσεις του (τις οποίες δεν ελέγχει).

*Κάντε ομελέτα με τα σπασμένα αβγά. Η κρίση αυτή δεν μπορεί να ξεπεραστεί με αυτοσχέδιες επιδιορθώσεις όπως δεν μπορεί ένα σκαρί με σάπια γάστρα να επισκευαστεί με μεμονωμένα μπαλώματα. Θα πρέπει να ξαναναυπηγήσουμε τη γάστρα με νέα (ισχυρότερα) υλικά. Θα πρέπει να επανεφεύρουμε το σύστημα πριν το κάνει μόνο του.

*Ας προχωρήσουμε εθελοντικά στη νέα έκδοση του καπιταλισμού, βοηθώντας να σπάσει μόνο του ό,τι πρέπει να σπάσει, μετατρέποντας το χρέος σε μετοχή, περιθωριοποιώντας τα οικονομικά και ακαδημαϊκά κατεστημένα, καταργώντας το νόμπελ της οικονομίας, απαγορεύοντας τις εξαγορές που γίνονται με μοχλευμένο δανεισμό, βάζοντας τους τραπεζίτες στη θέση που αξίζουν, παίρνοντας πίσω τα μπόνους από αυτούς που μας έφτασαν ως εδώ και διδάσκοντας τους ανθρώπους να πλοηγούν ένα κόσμο με λιγότερες βεβαιότητες.

Τότε θα δούμε μια οικονομική ζωή πιο αρμόζουσα στο βιολογικό μας περιβάλλον: μικρότερες επιχειρήσεις, πλουσιότερη οικολογία, μηδενική μόχλευση. Έναν κόσμο στον οποίο επιχειρηματίες και όχι τραπεζίτες αναλαμβάνουν τα ρίσκα και εταιρείες γεννιούνται και πεθαίνουν κάθε μέρα χωρίς να αποτελούν είδηση. Με άλλα λόγια, έναν κόσμο πιο ανθεκτικό στους μαύρους κύκνους.

Μαύρος Κύκνος: Αφορισμοί

*Οι μηχανικοί μπορούν να υπολογίσουν, αλλά όχι να εξηγήσουν. Οι μαθηματικοί να εξηγήσουν, αλλά όχι να υπολογίσουν -και οι οικονομολόγοι δεν μπορούν ούτε να εξηγήσουν, ούτε να υπολογίσουν.

*Επηρεάζεσαι πολύ περισσότερο από κάποιον της κοινωνικής σου τάξης που γίνεται ξαφνικά φτωχός παρά από κάποιον εκτός αυτής.

*Το βρίσκουμε εξαιρετικά κακόγουστο να καυχιέται κάποιος για τα επιτεύγματα του: όταν όμως κάνουν το ίδιο τα κράτη, το ονομάζουν “εθνική περηφάνια”.

*Οι τρεις επιβλαβέστεροι εθισμοί είναι η ηρωίνη, οι υδατάνθρακες και το μηνιαίο εισόδημα.

*Για πάρα πολλούς ανθρώπους, αντί να αναζητούμε την “αιτία θανάτου” τους, όταν πεθαίνουν, είναι πιο σωστό είναι να αναζητούμε την “αιτία ζωής” όσο ήταν ακόμα ζωντανοί.

*Αγάπη χωρίς θυσία είναι σαν κλοπή.

*Η σοφία στους νέους ανθρώπους είναι το ίδιο απωθητική με την επιπολαιότητα στους ηλικιωμένους

*Αν οι δυσφημιστές μου με γνώριζαν καλύτερα θα με μισούσαν ακόμα περισσότερο

*Η δυσφήμιση είναι η μόνη γνήσια, απροσποίητη έκφραση θαυμασμού.

*Η ευφυΐα έχει να κάνει με το να μη σε απασχολούν πράγματα που δεν έχουν σημασία.

*Το αγαπημένο μου χόμπι είναι να πειράζω ανθρώπους που παίρνουν τον εαυτό τους και τις γνώσεις τους πολύ στα σοβαρά και δεν έχουν το θάρρος να λένε καμιά φορά «δεν ξέρω»

*Αν ανακαλύπτεις κάποιο λόγο για τον οποίο εσύ και κάποιος άλλος είστε φίλοι, δεν είστε φίλοι.

*Οι ήρωες είναι ήρωες επειδή έχουν ηρωική συμπεριφορά, όχι επειδή νίκησαν ή έχασαν.

*Το διερευνητικό μυαλό αγκαλιάζει την επιστήμη. Το χαρισματικό και ευαίσθητο, τις τέχνες. Το πρακτικό, τις επιχειρήσεις. Τα υποδέλοιπα γίνονται οικονομολόγοι.

* Για τον δυνατό, ένα σφάλμα είναι πληροφορία.

* Σύγχρονη εποχή: δημιουργήσαμε νεότητα χωρίς ηρωισμό, γηρατειά χωρίς σοφία και ζωή χωρίς μεγαλείο.

* Η αναβλητικότητα είναι η ψυχή που επαναστατεί κατά της παγίδευσης.

* Πρέπει να ανταμείβουμε τους ανθρώπους, όχι να τους τιμωρούμε, όταν προσπαθούν να κατορθώσουν κάτι αδύνατο.

* Μια λεκτική απειλή είναι το πιο γνήσιο πιστοποιητικό ανικανότητας.

* Η εμμονή με τη σκοπιμότητα είναι το κύριο εμπόδιο για μια ποιητική, ωραία, ρωμαλέα και ηρωική ζωή.

* Ο Κάρολος Μαρξ, ένας οραματιστής, αντιλήφθηκε ότι μπορείς να χειραγωγήσεις ένα σκλάβο πολύ καλύτερα αν τον πείσεις ότι είναι ένας υπάλληλος.

* Οι τέσσερις σύγχρονοι με τη μεγαλύτερη επιρροή: Δαρβίνος, Μαρξ, Φρόυντ, Αϊνστάιν ήταν διανοούμενοι αλλά όχι πανεπιστημιακοί. Πάντα ήταν δύσκολο να κάνεις πραγματικό -και ανθεκτικό στο χρόνο- έργο μέσα σε ιδρύματα.

*Υπάρχεις μόνο αν είσαι ελεύθερος να κάνεις πράγματα χωρίς προφανή στόχο, χωρίς αιτιολογία και, πάνω απ’ όλα, έξω από τη δικτατορία των πεποιθήσεων κάποιου άλλου.

* Η πανεπιστημιακή κοινότητα είναι για τη γνώση ό,τι η πορνεία για την αγάπη.

* Είναι πιο δύσκολο να πεις όχι όταν το εννοείς.

* Αυτό που δεν καταλαβαίνουν οι ιστοσελίδες γνωριμιών είναι ότι το πιο ενδιαφέρον στους ανθρώπους είναι αυτό που δεν λένε για τον εαυτό τους.

* Οι αρχαίοι ήξεραν πολύ καλά πως ο μόνος τρόπος να κατανοούμε τα γεγονότα είναι να είμαστε η αιτία τους.

* Όσο περισσότερα δεδομένα έχουμε, τόσο πιο πιθανό είναι να πνιγούμε σ’ αυτά.

* Να σέβεσαι αυτούς που βγάζουν το ψωμί τους ξαπλωμένοι ή όρθιοι, ποτέ αυτούς που το κάνουν καθισμένοι.

* Αν θέλεις να εκνευρίσεις έναν ποιητή, εξήγησε την ποίησή του.

* Για να θεραπευτείς τελείως από τις εφημερίδες, να περάσεις ένα χρόνο διαβάζοντας τις εφημερίδες της προηγούμενης εβδομάδας.

* Ο εικοστός αιώνας υπήρξε η χρεοκοπία της κοινωνικής ουτοπίας. Ο εικοστός πρώτος θα είναι η χρεοκοπία της τεχνολογίας.

* Η αδυναμία να προβλέψουμε παρεκκλίσεις συνεπάγεται την αδυναμία να προβλέψουμε την πορεία της Ιστορίας.

* Αυτοί που δεν βλέπουν ότι η μισθωτή εργασία είναι συστηματική δουλεία, είναι είτε τυφλοί είτε μισθωτοί.

*Η διαφορά ανάμεσα στους σκλάβους, της Ρωμαϊκής και της Οθωμανικής εποχής, και τους υπαλλήλους της σημερινής εποχής είναι ότι οι σκλάβοι δεν χρειαζόταν να κολακεύουν το αφεντικό τους.

* Ζεις αληθινά όταν και μόνον όταν δεν ανταγωνίζεσαι με κανένα, σε καμιά από τις επιδιώξεις σου.

* Η παγίδα του κορόιδου είναι ότι επικεντρώνεται σε αυτά που ο ίδιος ξέρει και σε αυτά που οι άλλοι δεν ξέρουν, αντί για το ανάποδο.

* Οι οικονομολόγοι δεν μπορούν να χωνέψουν την ιδέα ότι το συλλογικό και το μαζικό, είναι δυσανάλογα λιγότερο προβλέψιμο από τα άτομα.

* Δεν υπάρχει ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ πάγου και νερού, αλλά υπάρχει μεταξύ ζωής και θανάτου: η υπαλληλική εργασία.

* Ο διαλογισμός είναι ένας τρόπος να είσαι απορροφημένος από τον εαυτό σου χωρίς να πειράζεις κανέναν.

Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ: o μεγάλος αιρετικός

[30/01/2011. Συνέντευξη στον Αργύρη Παπαστάθη]

Ο Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ δεν είναι εύκολος άνθρωπος. Βρίζει. Εκνευρίζεται. Επιτίθεται. Απεχθάνεται τους οικονομολόγους, μιλά απαξιωτικά για τη μεσαία τάξη και θεωρεί τον Μπαράκ Ομπάμα μια «απάτη». Ο Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ, ο ελληνορθόδοξος Νεοϋορκέζος από τον Λίβανο, είναι ένας από τους σημαντικότερους διανοητές του καιρού μας. Κατάγεται από τον Λίβανο, είναι ελληνορθόδοξος και ζει στη Νέα Υόρκη. Διαβάζει ελληνικά, αλλά καταλαβαίνει λιγότερα από τα μισά αν του μιλήσεις στη γλώσσα μας.

Οι παλιοί του συμφοιτητές από το Πανεπιστήμιο Wharton τον κάλεσαν πριν από λίγες ημέρες στην Αθήνα. Παρουσίασαν την ελληνική μετάφραση του «Μαύρου κύκνου» (Φερενίκη, 2010) του βιβλίου του που πρωτοεκδόθηκε το 2007, έγινε διεθνές μπεστ σέλερ και τον έκανε διάσημο – οι «SundayTimes» το κατατάσσουν μεταξύ των σημαντικότερων βιβλίων για την παγκόσμια σκέψη μεταπολεμικά.

Τι υποστηρίζει ο Ταλέμπ; Οτι πριν από την ανακάλυψη μαύρων κύκνων στην Αυστραλία οι Ευρωπαίοι πίστευαν με απόλυτη βεβαιότητα ότι όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί. Ετσι και οι οικονομολόγοι τού σήμερα. Κάνουν προβλέψεις, οδηγούν στην ανάληψη ρίσκου τράπεζες και επιχειρήσεις, παρ’ ότι αδυνατούν να προβλέψουν σπάνια συμβάντα με επιπτώσεις τεράστιας σημασίας. Επομένως οι προβλέψεις τους είναι άχρηστες, αν όχι επικίνδυνες.

Οι αναλυτές των μεγαλύτερων χρηματοοικονομικών εταιρειών αλλά και των διεθνών οργανισμών απέτυχαν να προβλέψουν τη διεθνή κρίση. Το κακό άρχισε το 2007 με τη φούσκα των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου στις ΗΠΑ και δικαίωσε τον Ταλέμπ, ο οποίος είχε μόλις ολοκληρώσει το βιβλίο του.

Στo Μέγαρο Μουσικής μίλησε ενώπιον της ελίτ του χρηματοοικονομικού κλάδου. Τους είπε ότι είναι μάταιο να κάνουν προβλέψεις, ότι αυτά που δεν ξέρουν και δεν μπορούν να προβλέψουν, οι «μαύροι κύκνοι», είναι «τα πιο σημαντικά». Του παρουσίασαν τις αντιρρήσεις τους στη θεωρία του. Τις απέρριψε εκνευρισμένος.

«Αλαζονικό» τον χαρακτήρισαν. «Αθυρόστομος», «εριστικός» είναι μερικά από τα επίθετα που του απέδωσαν και εξακολουθούν να του αποδίδουν οι επικριτές του. Στην αντίπερα όχθη, πολλοί θεωρούν ότι ο 51χρονος Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ είναι ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του καιρού μας. Τον συνάντησα στο λόμπι του Xίλτον, εκεί που καταλύουν και οι επιτελείς του ΔΝΤ όποτε επισκέπτονται τη χώρα μας. Στο ασανσέρ, μέχρι να φτάσουμε στον τελευταίο όροφο, δεν σταμάτησε να ειρωνεύεται τα στελέχη του Ταμείου αναπαριστώντας τον καβγά που είχε μαζί τους στην Ουάσιγκτον. Ο άνθρωπος που «είδε την κρίση να έρχεται» κατά τους «NewYorkTimes» χάνει την ψυχραιμία του όταν συναντά οικονομολόγους και απεχθάνεται τη μεσαία τάξη. Και δεν χρειάζεται να τον πιέσεις πολύ για να εκφράσει τα αισθήματά του.

»Κύριε Ταλέμπ, μολονότι είστε πλέον διάσημος στοχαστής και συγγραφέας, έχω την αίσθηση ότι παραμένετε εκτός. Oτι το λεγόμενο «κατεστημένο» στην Ουάσιγκτον δεν σας πολυσυμπαθεἰ.

«Σωστά! Και θέλω να μείνω απέξω! Δεν θέλω να κάνω την παραμικρή προσπάθεια να γίνω κατανοητός. Ξέρετε, έχεις δύο επιλογές. Μπορείς να γράφεις βιβλία ή να τα πουλάς. Οχι και τα δύο. Οι περισσότεροι συγγραφείς ξοδεύουν το χρόνο τους για να προωθήσουν το έργο τους. Πολλοί καθηγητές αφιερώνουν χρόνο για τη διάδοση των ιδεών τους. Προσωπικά, δεν έχω κανένα ενδιαφέρον για αυτό. Με ενδιαφέρει όμως η ανταλλαγή απόψεων. Δεν υπάρχουν αρκετοί έξυπνοι άνθρωποι στην Ουάσιγκτον σε σύγκριση με άλλες περιοχές και γι’ αυτό δεν ξοδεύω τον χρόνο μου εκεί. Κάποτε ήμουν μέλος μιας επιτροπής 100 ατόμων στην Ουάσιγκτον. Εφυγα από την αίθουσα έπειτα από δέκα λεπτά της ώρας που μιλούσε ο πρωθυπουργός της Αυστραλίας».

»Γιατί φύγατε;

«Γιατί δεν καταλάβαινε το πρόβλημα! Προτιμώ να αφιερώνω χρόνο για να γράφω τα βιβλία μου και, πού και πού, κάποιο άρθρο για την εφημερίδα. Δεν ξοδεύω περισσότερες από δέκα ημέρες τον χρόνο για οποιαδήποτε απασχόληση εκτός της δουλειάς μου».

»Παρατήρησα ότι εκνευρίζεστε εύκολα όταν καλείστε να παρουσιάσετε το έργο σας.

«Δεν κάνω τίποτε για την εμπορική προώθηση του έργου μου. Πηγαίνω μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια. Αλλά εκεί πρόκειται για μια αμφίδρομη διαδικασία ανταλλαγής ιδεών και όχι για μονόπλευρη σχέση».

»Πώς αποκτήσατε τόσους έλληνες φίλους στο Πανεπιστήμιο Wharton;

«Επειδή κατάγομαι από την Ανατολική Μεσόγειο και επομένως είχα πολύ περισσότερα κοινά με τους Ελληνες σε σύγκριση με τους φοιτητές που προέρχονταν, λόγου χάρη, από το Οντάριο του Καναδά».

»Οι παλιοί συμφοιτητές σας που σας προσκάλεσαν στην Αθήνα λένε ότι για εκείνους είστε Ελληνας.

«Είμαι Ελληνας με βάση τη θρησκεία και τις συνήθειες. Κατάγομαι από την Ανατολική Μεσόγειο, οι πρόγονοί μου έγραφαν στα ελληνικά και είμαι ελληνορθόδοξος. “Αγιος ο Θεός!”. Η κοινότητά μου ανήκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το κέντρο της ήταν πιο κοντά στην Ανατολή. Είμαστε Βυζαντινοί και Αραβες την ίδια στιγμή. Οχι μισό μισό, εκατό τοις εκατό Βυζαντινοί και εκατό τοις εκατό Αραβες. Πριν από αυτό ήμασταν Βυζαντινοί και Ασσύριοι».

»Αναφέρατε στην ομιλία σας στο Μέγαρο Μουσικής ότι τα πράγματα είναι σήμερα καλύτερα στην Ελλάδα απ’ ό,τι πριν από δύο χρόνια που είχατε έρθει ξανά στην Αθήνα. Οι περισσότεροι Ελληνες θα διαφωνούσαν μαζί σας.

«Οποτε βλέπεις τους ανθρώπους να εφησυχάζουν, τότε πρέπει να ανησυχείς. Οταν έγραφα τον “Μαύρο κύκνο” εξέφραζα ακριβώς μια διαμαρτυρία για τον εφησυχασμό. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε τις περιπτώσεις δύο ανθρώπων. Ο ένας έχει καρκίνο και δεν το ξέρει, ο άλλος το γνωρίζει και κάνει χημειοθεραπεία. Ποιος πιστεύετε ότι βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση;».

»Ο δεύτερος.

«Ακριβώς! Παρ’ ότι είναι πολύ επώδυνο ως διαδικασία. Τώρα περνάτε τη φάση της χημειοθεραπείας, είναι επώδυνο, οι άνθρωποι έχουν βγει στους δρόμους, αλλά κάνετε ό,τι μπορείτε για να μειώσετε το έλλειμμα. Τα πήγατε αρκετά καλά το 2010 και είδατε ότι είναι εφικτό».

»Δεν φαίνεται ωστόσο να συμπαθείτε τον «γιατρό». Αναφέρομαι στο ΔΝΤ, χρησιμοποιώντας τον χαρακτηρισμό με τον οποίο αυτοσυστήθηκε στους Ελληνες από τον ίδιο τον Ντομινίκ Στρος-Καν.

«Κοιτάξτε, καταλαβαίνω ότι μπορεί να χρειαστεί να εξαναγκάσεις μια χώρα να περικόψει τα ελλείμματα, όπως ο γιατρός σε αναγκάζει να κόψεις το τσιγάρο. Είναι υγιές, αλλά εδώ μιλάμε για σπασίκλες. Δεν έχω κανέναν σεβασμό απέναντι στο ΔΝΤ. Απορώ πώς μπορούν να συνεχίζουν τις προβλέψεις εφόσον απέτυχαν να προβλέψουν την κρίση. Οσον αφορά τις οικονομικές αναλύσεις τους, οι τύποι του ΔΝΤ είναι τόσο επηρεασμένοι από το οικονομικό κατεστημένο, που καταλήγουν στην απόλυτη σύγχυση. Ξεφορτωθείτε τα ελλείμματα, βγάλτε από πάνω σας το ΔΝΤ και αφήστε τους να πάνε παρακάτω να κάνουν ζημιά σε κάποιον άλλο.

Το περασμένο καλοκαίρι πέρασα μαζί τους μια αξέχαστη ημέρα. Στο τέλος είχα τάσεις αυτοκτονίας, καθώς προσπαθούσα να τους εξηγήσω ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν δεν αποδίδουν. Τους ρωτούσα, λοιπόν, αν συμφωνούν μαζί μου ότι ο υπολογισμός των πιθανοτήτων είναι μια μέθοδος που δεν αποδίδει και μου απαντούσαν “ναι”. Και μετά τους ρωτούσα: “Αφού δεν αποδίδουν αυτές οι μέθοδοι, γιατί τις χρησιμοποιείτε;”. Και μου απαντούσαν: “Γιατί δεν έχουμε άλλες”! Και τότε, πολύ απλά, τους έλεγα: “Αφού δεν μπορείτε να υπολογίσετε τις πιθανότητες, αφού δεν μπορείτε να κάνετε πρόγνωση, γιατί ανακοινώνετε στον κόσμο όλες αυτές τις προβλέψεις, με αποτέλεσμα να δημιουργείτε αστάθεια και να οδηγείτε σε λάθος αποφάσεις;».

»Στην Ελλάδα υπάρχει οργή για το ΔΝΤ επειδή ανάγκασε την ελληνική κυβέρνηση να περικόψει τους μισθούς των χαμηλοσυνταξιούχων.

«Αυτό είναι ηλιθιότητα. Μπορείς να είσαι σκληρός με την προϋπόθεση ότι προστατεύεις πάντα τους πιο αδύναμους. Ξέρετε την άποψή για τη μεσαία τάξη. Την απεχθάνομαι. Είναι η παρασιτική τάξη που πάντα απομυζά πόρους από τη χαμηλότερη. Η ανάπτυξη δημιουργείται από την ανώτερη και την εργατική τάξη, η μεσαία τάξη είναι επικίνδυνη. Ζει πέρα από τις δυνατότητές της».

»Είχαμε και στη χώρα μας τέτοια φαινόμενα τα τελευταία 15 χρόνια. Πολλοί φορτώθηκαν με δάνεια για να αγοράσουν πολυτελή τζιπ, πιέστηκαν για να κάνουν πολυτελείς διακοπές.

«Αυτό εκπορεύεται από την αμερικανική κουλτούρα. Στην Αμερική, ξέρετε, έδωσα τα πάντα στους εχθρούς μου. Στη μεσαία τάξη έδωσα ό,τι χρειαζόταν για να με μισήσει. Ποτέ δεν ανήκα σε αυτή. Μεγαλώνοντας ήμουν πλούσιος, μετά ήμουν φτωχός για δύο χρόνια, αλλά επανήλθα. Η εργατική τάξη είναι πιο ηθική και παράγει πλούτο. Το πρόβλημα είναι ότι η μεσαία τάξη δεν κοιτάει να πάρει από τους πλούσιους, αλλά από τους φτωχούς. Αν τους αφήσεις ελεύθερους, προσπαθούν να αποσπάσουν προνόμια από τις χαμηλότερες τάξεις, γιατί το όνειρό τους είναι να ανέβουν. Γι’ αυτό είναι επικίνδυνοι. Γι’ αυτό η εργατική τάξη υποφέρει πάντοτε από τη μεσαία τάξη, όχι από την ανώτερη. Η σωστή πολιτική είναι να ενισχύεις το δίχτυ ασφαλείας για τους φτωχούς και, αν πρέπει να πηδήξεις κάποιον, να πηδήξεις τη μεσαία τάξη».

»Καταλαβαίνω γιατί σας αντιπαθούν.

«Δεν ισχυρίζομαι ότι η μεσαία τάξη είναι κακή, λέω ότι είναι πιθανότερο να βρεις διεφθαρμένους ανθρώπους στη μεσαία τάξη από ό,τι στις άλλες δύο. Υπάρχει αυτή η ηλίθια αντίληψη ότι πρόκειται για τη σημαντικότερη, τη “χρυσή” κοινωνική τάξη. Σκεφθείτε, όμως, ότι οι μεγαλύτερες παραβιάσεις της ηθικής γίνονται από τη μεσαία τάξη. Πάρτε ως παράδειγμα τους γιατρούς που υπερσυνταγογραφούν»

»Στην Αμερική υπερσυνταγογραφούν, στην Ελλάδα υπάρχουν περιπτώσεις γιατρών που δεν εγχειρίζουν έναν ασθενή αν δεν πάρουν φακελάκι από τους συγγενείς.

«Καταλαβαίνω ότι ο τυπάκος πρέπει να βγάλει το ψωμί του. Αλλά η παραβίαση της ηθικής για να διατηρεί κανείς ένα υψηλό επίπεδο ζωής με βρίσκει αντίθετο. Κάποιος γιατρός ήθελε να με εγχειρήσει για έναν τραυματισμό στο ισχίο, για να βγάλει 10.000 δολάρια. Του είπα να πάει να γαμηθεί. Αργότερα ο τραυματισμός επουλώθηκε. Ξέρει και ο ίδιος πολύ καλά ότι προσπαθεί να σου πουλήσει κάτι που μπορεί να μη χρειάζεσαι, διότι έχει εθιστεί σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο εισοδήματος. Επειδή έχει ακριβό αμάξι και σπίτι με πισίνα. Αντιθέτως, αυτός που παίρνει τον βασικό μισθό δεν έχει πουθενά να πάει, δεν φοβάται ότι θα πέσει σε χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο. Αρα, μπορείς να εμπιστευθείς πολύ περισσότερο τη γνώμη του».

»Πώς θα εξηγούσατε τη θεωρία του «Μαύρου κύκνου» σε ένα παιδί έξι ετών;

«Τα εξάχρονα παιδιά καταλαβαίνουν πολλά. Θα τους έλεγα ότι υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μπορείς να τα προβλέψεις και πρέπει να είσαι αρκετά δυνατός για να αντιμετωπίσεις τις συνέπειες από τις λάθος προβλέψεις. Η μητέρα φύση δεν κάνει προβλέψεις. Για παράδειγμα, αν αυξήσεις τη μυϊκή σου μάζα είσαι πιο υγιής, δεν χρειάζεται να προβλέψεις πώς ενδέχεται αυτό να σου φανεί χρήσιμο. Αυτό που λέω στους ανθρώπους είναι ότι υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μπορούμε να προβλέψουμε. Το πρόβλημά μας είναι ότι έχουμε ψευτο-επιστήμες που μας οδηγούν στην ανάληψη ρίσκου πιστεύοντας ότι μπορούν να προβλέψουν τις εξελίξεις. Πρόκειται ξεκάθαρα για ψευτο-επιστήμες, τις οποίες χρησιμοποιεί και στηρίζει το οικονομικό κατεστημένο. Είναι σκάνδαλο. Αυτοί οι άνθρωποι κάνουν λάθος και το χειρότερο είναι πως δεν καταλαβαίνουν ότι κάνουν λάθος».

»Ησασταν προετοιμασμένος για την επιτυχία και για τη φήμη;

«Οχι».

»Σας άλλαξαν;

«Δεν με άλλαξαν. Τίποτε δεν άλλαξε. Εχω τους ίδιους φίλους. Το μόνο που άλλαξε είναι ότι έχω περισσότερους εχθρούς».

»Γιατί έχετε τόσο πολλούς εχθρούς, ιδίως στον χρηματοοικονομικό κλάδο;

«Γιατί τους προσβάλλω πολύ συχνά. Οταν πήγα στο ΔΝΤ, τους είπα ότι είτε πρέπει να συμφωνήσετε με τα επιχειρήματά μου είτε πρέπει να βρείτε έναν λόγο για να μειώσετε την αξιοπιστία μου. Να βρουν, δηλαδή, μια αφορμή για να πουν ότι, εφόσον το λέει αυτός, δεν μπορεί να είναι σωστό. Γιατί η πιο συνηθισμένη άμυνά τους είναι να πυροβολούν τον αγγελιοφόρο. Προσπαθούν να μειώσουν την αξιοπιστία του. Αυτό κάνουν. Αλλά είναι καλό που το κάνουν. Γιατί όσο περισσότερους εχθρούς αποκτώ τόσο περισσότερο ταξιδεύει το μήνυμά μου. Υπάρχει ένα αραβικό ρητό που λέει ότι “ο ψόφιος σκύλος δεν έχει εχθρούς”. Εχω έναν αφορισμό που λέει ότι “ποτέ δεν έχεις δίκιο, αν δεν σου επιτεθούν προσωπικά”. Κερδίζεις μια διαμάχη όταν σου επιτίθενται προσωπικά επειδή δεν μπορούν να επιτεθούν στις ιδέες σου, σε αυτά που λες.

Κανένας, μέχρι στιγμής, δεν έχει επιτεθεί στην κεντρική ιδέα μου. Οτι επειδή δεν μπορείς να προβλέψεις, είναι απαραίτητο να αποκτήσεις αρκετή ευρωστία, να χτίσεις τις άμυνές σου για να αντιμετωπίσεις τους “μαύρους κύκνους”, τα σπάνια συμβάντα που έχουν συνήθως τις μεγαλύτερες επιπτώσεις. Κανείς δεν έχει επιτεθεί σε αυτήν την ιδέα. Κάποιοι λένε ότι δεν μπορείς να προχωράς στη ζωή σου ανησυχώντας διαρκώς για τους μαύρους κύκνους. Δεν λέω όμως αυτό. Ετσι είτε διαστρέφουν το μήνυμά μου είτε μου επιτίθενται προσωπικά».

»Γιατί λένε ότι είστε αλαζόνας;

«Χέσ’ τους! Είμαι αλαζόνας και τι έγινε; Σημαίνει αυτό ότι κάνω λάθος;».

»Τι σημαίνει αλαζόνας;

«Δεν σημαίνει τίποτε. Οτι δίνω την εντύπωση πως είμαι σίγουρος για αυτό που λέω. Αν δεν είχα αυτοπεποίθηση, δεν θα με πίστευε κανένας. Και θα σας εξηγήσω γιατί. Οταν βγαίνω στην τηλεόραση, για παράδειγμα και δεν βγαίνω συχνά, ο άνθρωποι που με βλέπουν λένε: «Για δες, αυτός ο τύπος τα πιστεύει αυτά που λέει». Οπότε προτιμώ να με πουν αλαζόνα, παρά να με πουν ανασφαλή».

»Γιατί είναι κακό να είσαι ανασφαλής;

«Δίνεις λάθος σήμα. Αν δεν έχεις πειστεί ο ίδιος για αυτό που λες, κανένας δεν θα πειστεί».

»Επομένως αισθάνεστε την ανάγκη να πείσετε τους ανθρώπους;

«Οχι, αισθάνομαι την ανάγκη να επισημάνω κάτι λάθος που υπάρχει στον κόσμο και να το διορθώσω».

»Ισχυρίζεστε ότι δεν κάνετε προβλέψεις, αλλά πολλοί σάς κατατάσσουν σε αυτούς που προέβλεψαν την κρίση. Οπως ο αμφιλεγόμενος στην Ελλάδα Νουριέλ Ρουμπίνι, για παράδειγμα. Ποια είναι άποψή σας για αυτόν;

«Ο Νουριέλ είναι εντάξει, γνωρίζει το εύθραυστο των πραγμάτων. Νομίζει ότι προβλέπει. Αλλά δεν προβλέπει, απλώς έχει επίγνωση του πόσο εύθραυστα είναι όλα».

»Πολλοί Ελληνες, πάντως, πιστεύουν ότι έχει ποντάρει στη χρεοκοπία μας και ότι θα βγάλει πολλά λεφτά.

«Δεν νομίζω. Και πρέπει να σας πω ότι εγώ δεν προβλέπω, απλώς μπορώ να διακρίνω τον εφησυχασμό και την ευθραυστότητα. Δεν είμαι οικονομολόγος, δεν μου αρέσουν οι οικονομολόγοι και δεν τους εμπιστεύομαι».

»Λέτε όμως ότι εμπιστεύεστε τη διαίσθησή σας.

«Λέω ότι εμπιστεύομαι ορισμένα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης».

»Τι πιστεύετε για την ελληνική κρίση και την εξέλιξη που θα έχει; Είπατε ότι αν ψάξει κανείς για λεφτά, στο τέλος τα βρίσκει…

«Θα χρειαστείτε χρόνο. Οι άνθρωποι δεν έχουν αρκετή φαντασία, δεν ξέρουν τι θα μπορούσαν να βρουν. Αν όμως το βάλεις καλά στο μυαλό σου να βρεις λεφτά, θα τα βρεις».

»Ας περάσουμε στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Στις 20 Ιανουαρίου συμπληρώθηκαν δύο χρόνια προεδρίας του Μπαράκ Ομπάμα στις ΗΠΑ. Είστε απογοητευμένος;

«Ο Ομπάμα είναι μια απάτη!».

»Τι εννοείτε; Θα προτιμούσατε τον Τζον Μακ Κέιν και τη Σάρα Πέιλιν;

«Είναι λιγότερο απάτη. Ο Ομπάμα εμφανίζεται ως το αγαπημένο παιδί των διανοουμένων, αλλά δείτε τον: δύο χρόνια μετά την κρίση, δεν έχει αντιληφθεί τι την προκάλεσε και έχει έναν τύπο που τον λένε Μπερνάνκι, τον επικεφαλής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, που είναι μια απάτη και επίσης τον Γκάιτνερ, υπουργό Οικονομικών, ο οποίος ήταν προηγουμένως στην Κεντρική Τράπεζα της Νέας Υόρκης και υποτίθεται ότι έπρεπε να ελέγχει τις τράπεζες που αγόραζαν τοξικά χρηματοοικονομικά προϊόντα. Ο Ομπάμα έχει τον Γκάιτνερ, τον Μπερνάνκι και τον Λάρι Σάμερς, που είναι ο σύμβουλος του Λευκού Οίκου σε θέματα οικονομίας, οι οποίοι υποφέρουν από απόλυτη τύφλωση όσον αφορά το φαινόμενο των “μαύρων κύκνων”. Και έχω έναν ορισμό για αυτού του είδους την τύφλωση: Είναι αυτός που δεν βλέπει ότι έρχεται καταιγίδα».

»Γιατί λέτε ότι οι προβλέψεις έχουν κακή φήμη;

«Η πρόγνωση είχε πάντα κακή φήμη. Το Κοράνι λέει να μην πιστεύεις όσους κάνουν προβλέψεις, ακόμη και όταν έχουν δίκιο. Το Ισλάμ έχει στον πυρήνα του ένα ταμπού για τις προβλέψεις. Γι’ αυτό και το σύστημά τους είναι χτισμένο με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να αντέξει στις επιπτώσεις που προέρχονται από λάθος προβλέψεις. Οι Βυζαντινοί είχαν πολύ παρόμοιες ιδέες. Οι Ελληνες περιόρισαν το φαινόμενο στο Μαντείο των Δελφών. Η Ανατολή δεν συμπαθεί τους οιωνοσκόπους. Πάντοτε την πατάγαμε με δαύτους και σήμερα μας παίρνουν χρήματα για να μας παραμυθιάζουν».

»Φαίνεται όμως ότι εξυπηρετούν μια ανάγκη. Διαχρονικά ο άνθρωπος ήθελε να ξέρει.

«Μα το χρειάζεσαι! Η ανθρώπινη φύση είναι τέτοια, που την πατάς πάντοτε με αυτούς που υπόσχονται ότι θα σου αποκαλύψουν το μέλλον. Θέλω μια κοινωνία που θα είναι λιγότερο ευάλωτη σε λάθος προβλέψεις. Και τι είναι αυτό που σε κάνει ευάλωτο σε αυτά τα λάθη; Τα ελλείμματα. Τι άλλο; Η μόχλευση. Τι άλλο; Το τύπωμα χρήματος. Είστε τυχεροί που δεν μπορείτε να τυπώσετε χρήμα και να εφαρμόσετε αυτό το μέτρο για τη νομισματική χαλάρωση».

»Ορισμένοι οικονομολόγοι ωστόσο ισχυρίζονται ότι θα ήμασταν σε καλύτερη θέση αν είχαμε τη δραχμή.

«Θα σας πω κάτι. Από πότε μπορείς να εμπιστευθείς έναν οικονομολόγο; Πόσοι οικονομολόγοι, εκτός από τον Ρουμπίνι, τον οποίο αναφέρατε προηγουμένως, είδαν το εύρος της κρίσης; Υπάρχουν εκατομμύρια οικονομολόγοι. Τι σας λέει αυτό για το επάγγελμα; Οτι πρέπει να χάσει αμέσως τη νομιμοποίηση που απολαμβάνει. Δεν πρέπει να υπάρχει καμία νομιμοποίηση για τους οικονομολόγους! Γι’ αυτό όταν βλέπω τον Ομπάμα, βλέπω ότι έχει γύρω του ανθρώπους με μηδενική νομιμοποίηση. Μηδέν!».

»Στο νέο βιβλίο σας, «Το κρεβάτι του Προκρούστη» («The Bed of Procrustes: Philosophicaland Practical Aphorisms», Random House, 2010), υποστηρίζετε ότι οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τα όρια της γνώσης και τρομάζουν από το αόρατο και το άγνωστο. Επίσης προσπαθούν να λυτρωθούν από την πίεση που αισθάνονται στριμώχνοντας την πραγματικότητα σε προκατασκευασμένες ιδέες και κατηγοριοποιήσεις. Πώς φτάσατε σε αυτό το βιβλίο;

«Περπατώντας. Είναι ένα βιβλίο με αφορισμούς. “Ουκ εν τω πολλώ το ευ”. Αν δεν κάνεις τίποτε όλη την ημέρα και απλώς περπατάς, κάποια στιγμή αρχίζεις να παράγεις αφορισμούς».

»Δεν βλέπετε τηλεόραση, δεν χρησιμοποιείτε το Διαδίκτυο;

«Στο Διαδίκτυο μπαίνω, πού και πού, για λίγο. Δεν βλέπω τηλεόραση και δεν πηγαίνω ποτέ στο σινεμά».

»Γιατί;

«Η κινούμενη εικόνα είναι αφύσικη για μένα και δεν μου αρέσει να βρίσκομαι σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Θέλω κατά τη διάρκεια της ημέρας να είμαι στον ήλιο».

»Υιοθετείτε τις συνήθειες των Αμερικανών; Πηγαίνετε στο γυμναστήριο;

«Σηκώνω βάρη, αλλά μόνο φυσικά. Μιμούμαι τους προγόνους μας που σήκωναν βράχους. Κάνω αυτήν την άσκηση» [Σχηματίζει με τα χέρια του έναν κύκλο και αναπαριστά την κίνηση]

»Αρα δεν αγοράζετε όργανα γυμναστικής μέσω τηλεμάρκετινγκ.

«Δεν χρησιμοποιώ καθόλου εξοπλισμό γυμναστηρίου».

»Τι σας δίνει μεγάλη χαρά και τι σας εκνευρίζει αφάνταστα;

«Τα πάντα με χαροποιούν, αλλά με εκνευρίζει αφάνταστα να πέφτω πάνω σε έναν οικονομολόγο. Χάνω την ψυχραιμία μου».

*** @Ηω Αναγνώστου / businesslife.gr

terrapapers.com