ΟΙ ΦΟΝΙΚΟΙ ΜΟΝΟΘΕΙΣΜΟΙ: ΙΟΥΔΑΙΣΜΟΣ – ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ – ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΣΜΟΣ

ΟΙ ΦΟΝΙΚΟΙ ΜΟΝΟΘΕΙΣΜΟΙ: ΙΟΥΔΑΙΣΜΟΣ – ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ – ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΣΜΟΣ

«Ύστερα από όλα όσα έχει κάνει ο άνθρωπος για τον Θεό, μήπως θα έπρεπε επιτέλους να μπει κι εκείνος στον κόπο να υπάρξει;».
Φρεντερίκ Μπεγκμπεντέ

«Οι βεβαιότητες χωρίζουν τους ανθρώπους, ενώ οι αμφιβολίες τους ενώνουν».
Πήτερ Ουστίνοφ

Η Διαχρονικότητα της Θρησκείας και οι Φονικές Παρεκκλίσεις της

Αποτελεί παράδοξο γεγονός ότι υπάρχουν ακόμη θρησκευτικοί πόλεμοι στον 21ο αιώνα ότι, αντί η επιρροή της θρησκείας να φθίνει, αντιθέτως αυξάνεται συνεχώς, δικαιώνοντας έτσι την προφητική ρήση του Αντρέ Μαλρώ: «Ο 21ος αιώνας θα είναι θρησκευτικός». Είναι ιστορικά αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι πάντα οι άνθρωποι βρίσκουν αιτίες αντιπαράθεσης, πολέμων, και σφαγών. Είναι εξ ίσου τεκμηριωμένη η διαπίστωση ότι φαινομενικά θρησκευτικοί πόλεμοι είχαν και έχουν στο βάθος άλλα αίτια (οικονομικά, πολιτικά, κλπ.).

Είναι όμως επίσης αναμφισβήτητο ότι υπήρξαν (και δυστυχώς συνεχίζουν να υπάρχουν) πόλεμοι με καθαρά θρησκευτικά αίτια. Ωστόσο, το θλιβερό προνόμιο αυτών των θρησκευτικών πολέμων το διατηρούν οι τρεις επονομαζόμενοι «αβραμικοί μονοθεϊσμοί» οι οποίοι, επί πλέον, έχουν κοινή καταγωγή: ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός, και ο Μωαμεθανισμός. Και αποτελεί απορίας άξιον πώς οι οπαδοί ενός «Δίκαιου και Πανάγαθου Θεού» επιδίδονται με τόση μανία σε αδικίες και βαρβαρότητες κατά των συνανθρώπων τους στο όνομά Του!

Φυσικά, το Μέγα Παράδοξο είναι ότι ενώ δεν υπάρχουν χειροπιαστές αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού, εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν (και συνεχίζουν να σκοτώνονται) για το ποιος Θεός είναι ο αληθινός, για το τι πραγματικά είπε στους απεσταλμένους του ή για το τι ακριβώς εννοούσε με τα λόγια του, και για άλλα εξωφρενικά και αναπόδεικτα πράγματα! Δυστυχώς, η ίδια η Ιστορία της ανθρωπότητας αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι ένα μισότρελο ον, το οποίο, επί πλέον, δεν έχει την παραμικρή συναίσθηση της τρέλας του! «Ο άνθρωπος είναι ένα άρρωστο ζώο», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Χέγκελ. Μια απόδειξη αποτελεί και η διαπίστωση ότι μπορεί να διαστρεβλώσει ακόμη και την ευγενέστερη ιδέα (όπως εκείνη του Θεού), να την προσαρμόσει στην προσωπική του ερμηνεία ή στα συμφέροντά του, και να την μετατρέψει σε φονικό όπλο κατά των ομοίων του!

Σε αυτό διέπρεψαν κυρίως οι «αβραμικοί μονοθεϊσμοί», ο οποίοι είναι υπεύθυνοι για φονικούς πολέμους διάρκειας τουλάχιστον δύο χιλιάδων ετών! Σύμφωνα με μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Μπράντφορντ, σε ένα σύνολο 67 μεγάλων πολέμων (από τους εμφυλίους πολέμους στην Κίνα, το 1027 π.Χ., μέχρι την αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ, το 2003), στις 23 περιπτώσεις οι θρησκευτικές διαφορές συνέβαλαν από μικρό έως αρκετά μεγάλο ποσοστό, και σε 5 ήταν απόλυτα καθοριστικές. Και στις 28 περιπτώσεις εμπλεκόμενες ήταν οι δύο από τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες: ο Χριστιανισμός και ο Μωαμεθανισμός. (Υπ’ όψιν ότι στην έρευνα δεν αναφέρονται οι εμφύλιοι θρησκευτικοί διωγμοί και οι σφαγές των διαφόρων «αιρετικών». Αν συμπεριληφθούν, το ποσοστό θα φτάσει σε πολύ υψηλότερα επίπεδα). Η μικρή συμμετοχή του Ιουδαϊσμού δεν τον απενοχοποιεί καθόλου, δεδομένου ότι είναι η πρωταρχική και κύρια πηγή του κακού, ο βασικός υπεύθυνος για την εμφάνιση των καθαρά θρησκευτικών πολέμων, όπως θα δούμε παρακάτω.

Το θέμα που θα διερευνηθεί εδώ είναι αν γι’ αυτές τις απάνθρωπες πρακτικές των μονοθεϊστικών θρησκειών ευθύνονται αποκλειστικά οι οπαδοί τους, ή εμπλέκεται καθοριστικά και η εικόνα του Ενός και Μοναδικού Θεού, που είναι σκληρός τιμωρός τόσο των δικών του πιστών που παρεκκλίνουν από τις εντολές του, όσο και των «άπιστων» οπαδών άλλων θρησκειών. Ωστόσο, για να αναφερθούμε, εισαγωγικά και συνοπτικά, και στον πυρήνα των μονοθεϊσμών, δηλαδή στη βαθύτερη φύση του Υπέρτατου Όντος, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Κόλιν Γουίλσον, «το Κακό είναι τόσο διαχρονικό και οικουμενικό, τόσο αδύνατον να υπαχθεί σε κάποιο ανώτερο σύστημα Καλού, ώστε ο διαυγής νους που το αντικρίζει να φτάνει σε σημείο παραφροσύνης»! Δηλαδή, το βασικό (και ουσιαστικά αναπάντητο) αδυσώπητο ερώτημα που προκύπτει είναι πώς ένας Αγαθός, Σοφός, και Δίκαιος Θεός έκανε έναν Κόσμο όπου κυριαρχεί η Κακία, το Παράλογο, και η Αδικία;!

Ο Λαβύρινθος προς το Θείο

Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η ιδέα του Θείου συντροφεύει τον άνθρωπο από την αρχή της εμφάνισής του πάνω στη Γη, από την πρώτη στιγμή που σήκωσε το κεφάλι και αντίκρισε τον αχανή ουρανό και τα άστρα. Ωστόσο, οι μορφές που είχε, στο πέρασμα των αιώνων, ήταν και είναι πολλές και διαφορετικές, ξεπερνούν το απλό δίπολο που γνωρίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι: πολυθεϊσμός-μονοθεϊσμός. Ας παρουσιάσουμε μια γενική «θεολογική» τυπολογία της έννοιας του Υπερφυσικού.

Πολυθεϊσμός: Υπάρχουν πολλά Ανώτερα Όντα τα οποία υπερβαίνουν τη φυσική τάξη των πραγμάτων ή ταυτίζονται με αυτήν, δεν συνδέονται μεταξύ τους, και το καθένα από αυτά έχει τον δικό του τομέα δράσης. Ο Κόσμος ή υπήρχε από πάντα ή δημιουργήθηκε από κάποιο από αυτά. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου δίνεται προτεραιότητα σε κάποιο από τα πολλά Ανώτερα Όντα, οδηγώντας έτσι σε μια μορφή μονολατρίας, πρόδρομης του μονοθεϊσμού. (Εδώ υπάγονται οι διάφοροι πολυθεϊσμοί, όλων των λαών και όλων των εποχών).

Πανθεϊσμός: Υπάρχει ένα Υπέρτατο Ον το οποίο δεν υπερβαίνει τον Κόσμο αλλά ταυτίζεται με αυτόν. Όλα τα πράγματα αποτελούν εκφάνσεις του και υπάγονται σε αυτό. Δεν υπάρχει λοιπόν έξωθεν δημιουργία, ο Κόσμος ή υπήρχε από πάντα και είναι αιώνιος, ή αυτοδημιουργήθηκε από και μαζί με τον Θεό. (Η ιδέα αυτή δεν αποτέλεσε ποτέ ενιαία και αυτόνομη θρησκεία αλλά υποστηρίχτηκε από πολλούς μεμονωμένους στοχαστές και φιλοσόφους: Ξενοφάνης, Μάιστερ Έκχαρτ, Μπαίμε, Παράκελσος, Μπρούνο, Σπινόζα, κ.ά.).

Ενοθεϊσμός (ή ενισμός): Υπάρχουν Ανώτερα Όντα και Δυνάμεις που εκπορεύονται από Έναν πρωταρχικό Θεό, ο οποίος δημιούργησε τον Κόσμο για να εκδηλωθεί μέσα από αυτόν. Τα Όντα αυτά υπερβαίνουν τη φυσική τάξη των πραγμάτων ή ταυτίζονται με αυτήν, συνδέονται μεταξύ τους (λόγω της κοινής τους εκπόρευσης), συχνά συνεργάζονται, αλλά το καθένα έχει τον δικό του τομέα δράσης. (Αρχαία Αίγυπτος, Ερμητισμός, Ινδουισμός, Βουδισμός, Ζαϊνισμός, Ταοϊσμός).
Θεϊσμός: Η δημιουργία του Κόσμου έγινε από Έναν Θεό, ο οποίος έθεσε τους φυσικούς νόμους της λειτουργίας του κι έκτοτε δεν επεμβαίνει σε αυτόν. Δεν υπάρχει «αποκαλυμμένη αλήθεια», η αναζήτηση του Θεού μπορεί να γίνει μόνο μέσα από τη διερεύνηση των φυσικών νόμων που διέπουν τη λειτουργία του. (Η άποψη αυτή ήταν δημοφιλής, στην εποχή του Διαφωτισμού, σε επιστήμονες και φιλοσόφους που δεν απέκλειαν εντελώς την ύπαρξη του Θεού. Εξ άλλου, στην περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχε θεσμοθετηθεί η λατρεία ενός γενικού και απροσδιόριστου Υπέρτατου Όντος).

Μανιχαϊσμός: Από καταβολής Κόσμου υπάρχουν δύο χωριστά βασίλεια, το Βασίλειο του Φωτός και το Βασίλειο του Σκότους, του Καλού και του Κακού, με τις αντίστοιχες κυρίαρχες οντότητες, τα οποία βρίσκονται σε διαρκή πόλεμο μεταξύ τους. Το διακύβευμα του αγώνα τους είναι ο άνθρωπος, ο οποίος οφείλει να αγωνιστεί για τη σωτηρία του, δηλαδή να περάσει από το Βασίλειο του Σκότους στο Βασίλειο του Φωτός, όπου ανήκε αρχικά πριν εκπέσει. (Η κοσμική διπολικότητα του μανιχαϊσμού έχει τις ρίζες της στον παλαιότερο Ζωροαστρισμό, και συναντάται και στον Μιθραϊσμό). Εκτός από αυτόνομη θρησκεία, υπάρχει και ως ιδέα δύο διαμετρικά αντίθετων υπέρτατων οντοτήτων που αντιμάχονται σε πολλές άλλες θρησκείες).

Μονοθεϊσμός: Υπάρχει Ένας και Μοναδικός Θεός ο οποίος δημιούργησε τον Κόσμο για να εκδηλωθεί μέσα από αυτόν, τον υπερβαίνει, αλλά έχει τη δύναμη να επεμβαίνει συνεχώς σε αυτόν. Κάθε άλλη μορφή θεότητας είναι κατώτερη γιατί αντλεί τη δύναμη και την εξουσία της από Εκείνον. Ονομάζεται αυστηρός μονοθεϊσμός, όταν υπαγορεύει έναν και μοναδικό τρόπο λατρείας του, και θεομονισμός όταν επιτρέπει διαφορετικούς τρόπους λατρείας (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός).

Εδώ, ξεφεύγοντας από τη γενική θεολογική τυπολογία (και για να καλύψουμε όλες τις θρησκευτικές-μεταφυσικές τάσεις), οφείλουμε να προσθέσουμε τον Εσωτερισμό και τον Αποκρυφισμό. Ο πρώτος είναι η αντίληψη ότι σε κάποιες θρησκείες υπάρχει το εξωτερικό και εύληπτο μέρος τους, που απευθύνεται στους πολλούς, και ένας εσωτερικός πυρήνας ανώτερης γνώσης που απευθύνεται σε κάποιους λίγους και μυημένους (εβραϊκή Καμπαλά, μουσουλμανικός Σουφισμός, εσωτερικός Χριστιανισμός, φιλοσοφικός εσωτερισμός, κ.ά.). Ο δεύτερος εκφράζει την τάση διερεύνησης των κρυφών δυνάμεων της Φύσης και την επαφή με ανώτερες άυλες οντότητες, μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές και τελετουργίες (μαγεία, σαμανισμός, νεοπαγανισμός, κ.ά.).

Η εξελικτική πορεία των διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων, σε αντίθεση με την εντύπωση που θέλουν να περάσουν οι οπαδοί των μονοθεϊσμών, είναι τελικά μη-γραμμική: πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές αντιλήψεις εναλλάσσονται χρονικά ή συνυπάρχουν την ίδια εποχή στον ίδιο ή σε διαφορετικούς λαούς. Ο μυθικός Ορφέας (6ος αιώνας π.Χ.), που θεωρείται ο ιδρυτής της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, πίστευε στην ύπαρξη ενός υπέρτατου Θεού και στην μετενσάρκωση, το ίδιο και οι Πυθαγόρειοι. Στην εποχή του Δωδεκάθεου (παρακλάδι του Ορφισμού) υπήρχαν παράλληλα απόψεις υπέρ ενός μοναδικού Θεού (το Υπέρτατο Αγαθό του Πλάτωνα, το Ακίνητο Κινούν του Αριστοτέλη, και πολλές άλλες). Οι Ινδιάνοι της Βορείου Αμερικής, που σφαγιάστηκαν από τους Ευρωπαίους ως άπιστοι, πίστευαν στο Μεγάλο Πνεύμα που εμψυχώνει τα πάντα, στον υπέρτατο Μανιτού. Ο αιγυπτιακός και ο ινδουϊστικός ενοθεϊσμός, οι παλαιότεροι ιστορικά καταγεγραμμένοι (2.500 π.Χ. και 2.000 π.Χ. αντίστοιχα), αποδεικνύουν ότι η έννοια του ενός και μοναδικού Θεού δεν αποτελεί τη (δήθεν) μέγιστη θρησκευτική συνεισφορά των Εβραίων. (Εξ άλλου, αναρωτήθηκε ποτέ κανείς για το αυτονόητο: γιατί η αποδοχή της ύπαρξης ενός και μοναδικού Θεού θεωρείται ανώτερη από την αποδοχή της ύπαρξης πολλών θεών;!).

Γενικά, αν μάλιστα λάβουμε υπ’ όψιν τις υποκατηγορίες που περιλαμβάνουν στοιχεία από διάφορες από τις βασικές τυπολογικές κατηγορίες που ήδη εκθέσαμε, καθώς και τις πολλές και ποικίλες «αιρέσεις» της κάθε θρησκείας, δεν υπάρχει τρόπος περιγραφής του Θείου που να μην εκφράστηκε από την ανθρωπότητα. Η εικόνα της «εξέλιξης» από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό είναι μια ακόμη εσφαλμένη γραμμική αντίληψη, που βολεύει τους τρεις μονοθεϊσμούς και την ιδέα περί ανωτερότητάς τους. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της λατρευτικής ανεκτικότητας, αλλά μάλλον όχι για τους φανατικούς των μονοθεϊσμών. Αυτοί πιστεύουν ακράδαντα ότι μαθαίνουν σκοποβολή πυροβολώντας το κεφάλι τους! Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της μήτρας των τριών μονοθεϊσμών, της Ιερουσαλήμ, όπου αναγκάζονται να συνυπάρξουν, μέσα σε μια ατμόσφαιρα καχυποψίας και υποφώσκοντος φανατισμού και μίσους, οι τρεις βασικές παραλλαγές του μονοθεϊσμού, ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός, και ο Μωαμεθανισμός: τα τρία κακά της μοίρας μας!

Ο Πολυθεϊστικός Κήπος της Εδέμ

Στη Χρυσή Εποχή των πολλών θεών βασίλευε στους ανθρώπους μια φιλοπερίεργη και ειρηνική θρησκευτική ανεκτικότητα. Στον αρχαίο κόσμο φαινόταν πέρα για πέρα λογικό να έχει ο κάθε λαός, η κάθε πόλη, τους δικούς τους θεούς. Κάθε φορά που στρατιώτες ή άποικοι μετακινούνταν από έναν τόπο σε κάποιον άλλο, εύρισκαν εντελώς φυσιολογικό να λατρεύουν παράλληλα με τους δικούς τους και τους θεούς της νέας χώρας, δίχως να έχουν τη δυσάρεστη αίσθηση ότι προδίδουν την πατρογονική τους θρησκεία. Και η αντίθετη διαδρομή, δηλαδή η υιοθέτηση θεών που λάτρευαν νεοαφιχθέντες άποικοι από τον τόπο υποδοχής τους, ήταν μια συνήθης πρακτική. Κατά κανόνα, βέβαια, τα πιο ισχυρά και ανεπτυγμένα έθνη κατόρθωναν να επιβάλουν στους όποιους υποδεέστερους γείτονές τους τούς δικούς θεούς, αλλά αυτό γινόταν σχεδόν πάντα με την πειθώ και η ιεραποστολική δράση του προσηλυτισμού ήταν μια πρακτική εντελώς άγνωστη.

Οι αρχαίοι Έλληνες αναγνώριζαν τους θεούς των Αιγυπτίων, οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τους θεούς των Ελλήνων, αμέτρητες είναι οι ανάλογες θρησκευτικές οσμώσεις στην αρχαιότητα. Μάλιστα, η ρωμαϊκή αποδοχή ξένων πολιτιστικών στοιχείων υπήρξε παροιμιώδης: πάγια και διαρκής πρακτική των Ρωμαίων ήταν να υιοθετούν τους θεούς των υποτελών εθνών και να τους προστατεύουν. «Αυτή η ένωση όλων των θεοτήτων του κόσμου, αυτή η υποδειγματική θεϊκή φιλοξενία, υπήρξε ο παγκόσμιος νόμος ολόκληρης της αρχαιότητας», (Βολταίρος).

Αυτή η ανεκτικότητα ωστόσο δεν ήταν αυθόρμητη και αυτόματη. Όπως αναφέρει και ο Ρουσώ, «κάθε κοινότητα πρέπει να αναδεικνύει μέσα της μια θρησκευτική έκφραση που να εγγυάται την πολιτική της νομιμότητα». Δεδομένου, λοιπόν, ότι η λατρεία δεν ήταν άσχετη από το πολιτικό στοιχείο αλλά το υπηρετούσε, ο νομοθέτης έπρεπε να πειστεί απόλυτα ότι μια ξένη λατρεία δεν είχε την πρόθεση να ανατρέψει την έννομη τάξη της Αυτοκρατορίας, προτού της χαρίσει μια θέση στο Πάνθεον των αναγνωρισμένων θρησκειών. Αποτέλεσμα ήταν ότι, παρ’ όλη τη θρησκευτική ποικιλομορφία, δεν υπήρξαν ποτέ θρησκευτικοί πόλεμοι, δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις λατρείες εκείνες ήταν άκακες, καθώς οι αρχαίες θρησκείες ενδιαφέρονταν κυρίως για τις ιεροπραξίες και όχι για το δόγμα. Ακόμη και οι μυστηριακές θρησκείες, που προέβαιναν σε διάφορες μυήσεις για να μεταμορφώσουν τον συμμετέχοντα σε νέο και καλύτερο άνθρωπο, δεν εξεδήλωναν κανένα ενδιαφέρον επέκτασης, τουναντίον μάλιστα. Ωστόσο, ένας μυημένος στα μυστήρια της Ίσιδας ή του Μίθρα μπορεί να αισθανόταν ανώτερος στη θέα ενός αμύητου, δεν θα διανοείτο όμως ποτέ να παρουσιάσει τους δικούς του θεούς ως μοναδικούς και ανώτερους ή να καταδικάσει τη λατρεία των άλλων ως ειδωλολατρία ή βλασφημία. Αυτό ήταν άλλο ένα θλιβερό και αποκλειστικό προνόμιο των μονοθεϊστών Εβραίων, οι οποίοι πυροδότησαν έτσι τους πρώτους θρησκευτικούς πολέμους στην Ιστορία! (Υπήρξαν φυσικά και στον πολυθεϊσμό πόλεμοι με θρησκευτική χροιά: οι τέσσερις Ιεροί Πόλεμοι στην αρχαία Ελλάδα, που αποσκοπούσαν στον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο διαφόρων δημοφιλών μαντείων, οι πόλεμοι των Αζτέκων για τη σύλληψη αιχμαλώτων που θα θυσιάζονταν στους αιμοχαρείς θεούς τους, κ.ά. Σε καμία όμως περίπτωση δεν γίνονταν πόλεμοι για το ποιος ήταν ο Μοναδικός και Αληθινός Θεός και για το τι ακριβώς είπε ή δεν είπε!).

Έτσι, ο καλλιεργημένος Εθνικός της εποχής του Καίσαρα ήταν ένας περιηγητής ανάμεσα σε αμέτρητες θρησκευτικές λατρείες και πρακτικές, και είτε αναζητούσε την κρυμμένη και βαθύτερη ομοιότητά τους, είτε απολάμβανε την πολύχρωμη ποικιλία τους. Η ίδια η ζωή του, ως πολίτη, χαρακτηριζόταν από μια σαφή διάκριση ανάμεσα στη Θρησκεία και τη Φιλοσοφία: οι τελετές της πρώτης ενσάρκωναν την πολιτική νομιμότητα και τις οικογενειακές και κοινωνικές παραδόσεις, και η δεύτερη απαντούσε σε όλα τα ερωτήματα του μορφωμένου ανθρώπου, σχετικά με τον τρόπο ζωής και με τη φύση του Κόσμου, αποτελούσε ένα πεδίο ελεύθερης έρευνας. Γενικά, στην αρχαιότητα υπήρχε μια ενστικτώδης και βαθιά σοφία, ως προς την ανεξίθρησκη αντιμετώπιση του Θείου: δεδομένου ότι υπάρχουν τόσοι πολλοί θεοί και δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο αληθινός, ας τους λατρεύουμε όλους! Αυτή όμως η ειδυλλιακή και ειρηνική ατμόσφαιρα έμελλε να αλλάξει άρδην, με την επέλαση του εκλεκτικού, κτητικού, ζηλόφθονου, μισαλλόδοξου, εκδικητικού, και αιματοβαμμένου Μοναδικού Θεού: του τρομερού Γιαχβέ των Εβραίων!

Οι Ειρηνικοί Ανατολικοί Ενοθεϊσμοί

Όπως είδαμε προηγουμένως, μια πιο ήπια και πρόδρομη μορφή του μονοθεϊσμού αποτέλεσε ο ενοθεϊσμός, που επικράτησε κυρίως στην Ανατολή, σε τρεις βασικές εκδοχές, τις οποίες θα παρουσιάσουμε εν συντομία.

Ινδουισμός. Εμφανίστηκε στην Ινδία, περίπου το 2.000 π.Χ., και δεν αποδίδεται σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο. Απλά, εκείνη την εποχή συγκεντρώθηκαν διάφορες διάσπαρτες δοξασίες που υπήρχαν, σε προφορική ή γραπτή μορφή, και συντάχτηκε το ιερό βιβλίο του Ινδουϊσμού, οι Βέδες, το οποίο λέει τα εξής: Στην αρχή ήταν το Ένα, το Αιώνιο, το Άπειρο, το Ασύλληπτο. Σε κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή, το Ένα χωρίστηκε στα τρία (Τριμούρτι): στον δημιουργό του εκδηλωμένου Σύμπαντος (Βράχμα), στον συντηρητή του (Βισνού), και στον καταστροφέα του (Σίβα). Η Έσχατη Απάντηση στο μυστήριο του Κόσμου βρίσκεται πέρα από τις ανθρώπινες αισθήσεις και τον νου, που συλλαμβάνουν μόνο τα φαινόμενα και ποτέ τη βαθύτερη ουσία. Η Αλήθεια βρίσκεται στον Βράχμα, δηλαδή στην ψυχή και την ουσία του Σύμπαντος. Το αντικειμενικό Σύμπαν (Βράχμα) και το υποκειμενικό Εγώ (Άτμα) στο βάθος ταυτίζονται. Η ανάμιξη της αντικειμενικής πραγματικότητας και της υποκειμενικής της βίωσης είναι το ζεύγος Βράχμα-Άτμα. Αυτή η αρμονική και διαλεκτική σχέση αντικειμένου-υποκειμένου είναι η υπέρτατη πραγματικότητα. Όταν η ανθρώπινη ψυχή γνωρίσει αυτή την πλήρη ταύτιση κι ενωθεί με το Βράχμα, περνάει στην αιωνιότητα και στη μακαριότητα. Η ευδαιμονική αυτή κατάσταση δεν μπορεί να περιγραφεί με λόγια αλλά μόνο να βιωθεί ατομικά.

Ο Κόσμος, σε περιοδικά χρονικά διαστήματα, καταστρέφεται και αναδημιουργείται. Ολόκληρο το Σύμπαν, μετά από παρέλευση μιας τεράστιας χρονικής περιόδου (Κάλπα), διαλύεται, οι ψυχές αποχωρίζονται από τον υλικό κόσμο και περιέρχονται σε κατάσταση ανεσταλμένης υπάρξεως. Στη συνέχεια, το Σύμπαν αναδημιουργείται και οι ψυχές, που βρίσκονταν σε αδράνεια μέχρι τότε, ενσωματώνονται ξανά στα φυτά, στα ζώα, στους ανθρώπους, στις κατώτερες θεότητες, και στους δαίμονες. Η Κάλπα χωρίζεται σε επί μέρους χρονικές περιόδους (Γιούγκα), στις οποίες εναλλάσσονται περίοδοι λαμπρών αναγεννήσεων και σκοτεινών μεσαιώνων.

Ο υλικός κόσμος είναι μια ψευδαίσθηση (Μάγια), ο Θεός βρίσκεται μέσα σε κάθε εκδηλωμένη ύπαρξη, η πραγματικότητα του Σύμπαντος είναι η μοναδική προβολή του Ατμάν, δηλαδή της Παγκόσμιας Ψυχής που αποτελεί την πηγή όλων των ψυχών και των ατομικών «εγώ» (Άτμα). Η υλική ζωή είναι διαβολική και σκιάζει την ενότητα Βράχμα-Άτμα. Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να επιδιώκει τη λύτρωση από τις παγίδες αυτού του κόσμου και να μη θεωρεί τίποτα σαν μόνιμο και δεδομένο, μέσα στον φθαρτό κόσμο της αστάθειας και της παροδικότητας. (Στον Ινδουϊσμό και τον Βουδισμό, η Κόλαση ουσιαστικά ταυτίζεται με τον κατώτερο κόσμο της ύλης). Η ύπαρξή μας στον Κόσμο είναι αποτέλεσμα ενός αέναου κύκλου γεννήσεων, θανάτων, κι αναγεννήσεων (Σαμσάρα).

Ο τεράστιος αυτός κύκλος της γέννησης και του θανάτου ταξιδεύει μέσα από μια ιεραρχία αναρίθμητων φυτών, ζώων, ανθρώπων (καθώς και πολλών άυλων οντοτήτων), με τελικό σκοπό την εξέλιξη της συνείδησης και την τελική ένωση της ψυχής με το Υπέρτατο Ένα. Κάθε μεγάλη εξελικτική γραμμή της ζωής διέπεται από έναν συγκεκριμένο νόμο (Ντάρμα). Η γέννηση στον κόσμο των ανθρώπων θεωρείται προνομιακή, επειδή το επίπεδο της συνείδησης είναι αρκετά υψηλό, και αυτό μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην πνευματική εξέλιξη. Η σύνθεση του ανθρώπου είναι επταπλή: υπάρχουν τέσσερα κατώτερα σώματα που διαλύονται, ύστερα από τον θάνατό του, και τρία ανώτερα, που συνεχίζουν να υπάρχουν και μετά και τα οποία μετενσαρκώνονται.

Οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες η ψυχή αναγεννάται και μετενσαρκώνεται σε ανώτερα και κατώτερα όντα, εξαρτώνται αποκλειστικά από τις πράξεις του ανθρώπου (Κάρμα). Το Κάρμα προκαθορίζει το μέλλον, τη διάρκεια, και τον αριθμό των μετενσαρκώσεων. Αντικειμενικός σκοπός της ύπαρξής μας πρέπει να είναι η απελευθέρωση από αυτόν τον οδυνηρό και αέναο κύκλο των μετενσαρκώσεων, και επιτυγχάνεται με τη γνώση της Αλήθειας και την ένωση Βράχμα-Άτμα, με τη βοήθεια ασκητικής ζωής και ηθικής βελτίωσης. Αυτή η ενότητα απελευθερώνει τον άνθρωπο από τον τροχό της Σαμσάρα και τον βυθίζει στο Συμπαντικό Ένα. Επίσης, σε τακτά χρονικά διαστήματα, όταν ενσκύπτουν στην ανθρωπότητα περίοδοι πνευματικού μεσαίωνα, ενσαρκώνονται οικειοθελώς κάποια ανώτερα και εξελιγμένα όντα (Αβατάρα), με σκοπό να του υπενθυμίσουν την Αλήθεια και τον βασικό σκοπό της ζωής του στη Γη, όπως είναι οι ιδρυτές των διαφόρων θρησκειών.

Βουδισμός. Εμφανίστηκε στην Ινδία, τον 7ο αιώνα π.Χ., με εμπνευστή του τον ευγενούς καταγωγής Γκαουτάμα Σιντάρτα (ο οποίος μετονομάστηκε σε Βούδας, δηλαδή φωτισμένος), και βασίζεται, σε μεγάλο μέρος, στον Ινδουισμό. Για τον Βούδα, το Σύμπαν είναι Αιώνιο, δίχως συγκεκριμένη αρχή και συγκεκριμένο τέλος. Η γένεση, η διάρκεια, και η διάλυση διαδέχονται η μία την άλλη, σε έναν αέναο κύκλο δημιουργίας και καταστροφής. Υπάρχουν τρία βασικά επίπεδα ύπαρξης: το άϋλο πεδίο (πνεύματα), το υλικό πεδίο (αιθέρια πλάσματα), και το πεδίο των επιθυμιών (υλικός κόσμος). Ο κόσμος των επιθυμιών αποτελείται από
1) τα ουράνια πλάσματα (θεοί),
2) τους ανθρώπους,
3) τα φυτά και τα ζώα,
4) τα κολασμένα πλάσματα (διεφθαρμένοι άνθρωποι). Η σύνθεση του ανθρώπου είναι πενταπλή (τα πέντε σκάντα):
1) η φυσική μορφή,
2) τα αισθήματα και οι εντυπώσεις,
3) η μορφοποίηση ιδεών,
4) οι διανοητικοί σχηματισμοί και οι διαθέσεις,
5) η συνειδητότητα και η γνώση. Υπάρχει μια συνεχής εξέλιξη και αλληλεπίδραση όλων αυτών. Δεν υπάρχει αληθινή ύπαρξη, τα πάντα στην πραγματικότητα είναι εμφάνιση και παρουσία, δηλαδή κενό. Το κενό δεν είναι το τίποτα αλλά αυτό που είναι ανάμεσα στην ύπαρξη και την ανυπαρξία, ανάμεσα στην αιωνιότητα και την εκμηδένιση. Το κενό περικλείει τα πάντα, είναι ζωντανό επειδή δημιουργεί τις μορφές, είναι η Έσχατη Πραγματικότητα.

Η ζωή είναι ένας απέραντος ποταμός εξέλιξης και μεταμορφώσεων, γι’ αυτό ακριβώς προκαλεί θλίψη και πόνο στα όντα. Το ατομικό Εγώ είναι στην ουσία μια ψευδαίσθηση, επειδή στο βάθος όλα είναι Ένα. Όλα τα όντα υπόκεινται στον νόμο των διαδοχικών θανάτων και μετενσαρκώσεων (Κάρμα), κι αυτός είναι ο Υπέρτατος Νόμος (Ντάρμα). Η ζωή μοιάζει με τη φωτιά που καίει. Η σωτηρία επιτυγχάνεται με τη νέκρωση των επιθυμιών και των παθών. Έτσι ο άνθρωπος φτάνει σε μια κατάσταση υπέρτατης γαλήνης και φώτισης (Νιρβάνα), και σώζεται από τον αέναο κύκλο των μετενσαρκώσεων. Η μέθοδος της λύτρωσης περνάει από τα ακόλουθα οκτώ μονοπάτια (Οκταπλή Ατραπός):
1) ορθή πίστη,
2) ορθή κρίση,
3) ορθή ομιλία,
4) ορθά κίνητρα για κάθε πράξη,
5) ορθή τοποθέτηση απέναντι σε κάθε πράγμα και σε κάθε κατάσταση,
6) ορθή υπακοή στην εκτέλεση των καθηκόντων,
7) ορθή μνήμη, για τη δημιουργία διαχρονικής συνείδησης,
8) ορθό διαλογισμό, για να κρατηθεί το μυαλό στην Αιώνια Αλήθεια. Η επίγεια ζωή θεωρείται ιερή επειδή είναι το μέσον για την εξατομίκευση της νόησης και για την πνευματική πρόοδο. Η αέναη εξέλιξη, που αποσκοπεί στην τελειοποίηση των μορφών, είναι το φυσικό και αιώνιο μέσον για να φτάσει η ανθρώπινη συνείδηση στη Νιρβάνα και στην Αθανασία.

Ταοϊσμός. Αποτελεί περισσότερο ένα φιλοσοφικό σύστημα παρά μια θρησκεία (με την αυστηρή έννοια του όρου). Εμφανίστηκε στην Κίνα, τον 7ο αιώνα π.Χ., με τον Λάο Τσε, που συνόψισε τις ιδέες του σε ένα σύντομο βιβλίο, το Τάο Τε Κινγκ. Να τι λέει ο Κινέζος σοφός: «Το Τάο δημιούργησε το Ένα. Το Ένα δημιούργησε το Δύο. Το δύο δημιούργησε το Τρία. Το Τρία δημιούργησε όλα τα όντα του κόσμου. Κάθε ον κουβαλάει στην πλάτη του το σκοτάδι και σφίγγει στην αγκαλιά του το φως. Η αδιαφοροποίητη ανάσα αποτελεί την αρμονία του». Στην αρχή, λοιπόν, ήταν το Τάο, το Ασύλληπτο, το Άφατο, με την τριπλή υπόσταση: Τάι-Τσι (η πρωταρχική αιτία, η αρχική ενότητα-ολότητα), Τάι (ο δημιουργός του κοσμικού χορού), και Τάι-Χσου (το μέγα κενό, το μη-ον, η υπέρτατη και αυθύπαρκτη πραγματικότητα). Ύστερα το Τάο έγινε Ένα (η Δημιουργός Αρχή του Κόσμου), το Ένα έγινε Δύο (το Γιν και το Γιανγκ, οι δύο αντίθετες και συμπληρωματικές όψεις του Ενός), το Δύο έγινε Τρία (Ουρανός, Γη, Πνοή), και το Τρία δημιούργησε τα Δέκα Χιλιάδες Όντα.

«Τα πέντε χρώματα τυφλώνουν το μάτι. Οι πέντε τόνοι κουφαίνουν το αυτί. Οι πέντε γεύσεις φθείρουν τον ουρανίσκο. Το τρέξιμο και το κυνήγι αποβλακώνουν. Έτσι, ο Σοφός ασχολείται με την κοιλιά και όχι με το μάτι. Προτιμάει το εσωτερικό από το εξωτερικό». Ο σοφός άνθρωπος οφείλει, πρώτα απ’ όλα, να απορρίψει τις τρεις πεποιθήσεις που μας περιορίζουν και μας κάνουν να νοιώθουμε αποκομμένοι από το Σύμπαν: την πεποίθηση του αιτίου-αποτελέσματος, την αίσθηση του απόλυτου χρόνου, την αντίληψη ότι τα πράγματα γύρω μας είναι στερεά και χωρισμένα από κενό χώρο. Στην καθημερινή μας εμπειρία αντιλαμβανόμαστε τον Κόσμο σαν ένα τεράστιο δυαδικό σύστημα αντιθέτων. Ο Ταοϊστής πιστεύει ότι αυτή η φαινομενική δυαδικότητα είναι οι δύο όψεις μιας βαθύτερης και ενιαίας πραγματικότητας, κι έτσι όλα είναι σχετικά, εφ’ όσον κάθε πράγμα περιέχει και το αντίθετό του. Γι αυτό αφήνεται ελεύθερα στη ρυθμική φύση του Κόσμου, επειδή τα φαινόμενα είναι η ταραγμένη επιφάνεια, κάτω από την οποία κρύβεται η ηρεμία και η ενότητα του Τάο. Υπάρχουν δύο τύποι δράσης που είναι ιδιαίτερα επιβλαβείς για τον άνθρωπο: οι πράξεις που υπαγορεύονται από τις επιθυμίες και τους στόχους μας, και οι πράξεις που καθορίζονται από την προσωπική αντίληψη και τη θεωρία μας για τον Κόσμο. Αυτές οι αντιλήψεις είναι πηγή σύγχυσης και αταξίας, και οδηγούν στην απώλεια του Τάο. Ο σοφός άνθρωπος πρέπει να είναι σαν το άδειο καλάμι: αφήνει τη ροή των γεγονότων της ζωής να κυλάει ανεμπόδιστη μέσα του, δίχως να επεμβαίνει. Η μη-δράση είναι η υπέρτατη αρετή του Ταοϊσμού.

Πίσω από κάθε διαίρεση υπάρχει κάτι αδιαίρετο, πίσω από κάθε συζήτηση υπάρχει κάτι που δεν συζητείται. Ο Σοφός, αντιλαμβάνεται το σύνολο των πραγμάτων, ενώ οι άνθρωποι συγκρούονται για να επιβάλει ο καθένας τις δικές του απόψεις. Αυτό αποδεικνύει ότι κάθε άποψη είναι ελλιπής και μεροληπτική. Το Τάο που εξηγείται δεν είναι πλέον το Τάο, η διαλογική συζήτηση δεν προσεγγίζει την Αλήθεια, η καλή πρόθεση που επιμένει είναι ατελής, η καθαρή αγνότητα δεν κατακτάει τη καρδιά, το θάρρος που συνοδεύεται από σκληρότητα δεν αγγίζει τον σκοπό του. Όλα αυτά μοιάζουν με μια μάταιη προσπάθεια τετραγωνισμού του κύκλου. Το να ξέρει κανείς ότι υπάρχουν πράγματα που δεν μπορεί να γνωρίσει είναι το απόγειο της γνώσης. Όποιος ξέρει ότι ο Λόγος είναι δίχως λέξεις, ότι το Τάο είναι δίχως όνομα, αυτός κατέχει όλους τους θησαυρούς του Ουρανού.

Όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, οι ανατολικοί ενοθεϊσμοί, εξ αιτίας του γεγονότος ότι εμφανίστηκαν σε παλαιούς και υψηλού επιπέδου πολιτισμούς (Ινδία, Κίνα), εμπεριέχουν άκρως εκλεπτυσμένα και υψηλά νοήματα και έννοιες. Όλοι τους συμφωνούν ότι είναι ουσιαστικά αδύνατον να συλλάβει και να περιγράψει ο άνθρωπος το Υπέρτατο Ένα, επειδή είναι κάτι που τον υπερβαίνει. Η προσέγγιση ανώτερων πνευματικών καταστάσεων, που οδηγούν σε μια αχνή αντίληψη του, μπορεί να γίνει με τη βοήθεια κάποιων φωτισμένων ανθρώπων (Δασκάλων) και μέσα από την προσωπική πρακτική (διαλογισμός) και την εσωτερική εμπειρία του πιστού (φώτιση). Ο άνθρωπος καθίσταται ο μοναδικός υπεύθυνος της ζωής και του πεπρωμένου του, δεν υπάρχει ένας ανώτατος και φοβερός Θεός, που κραδαίνει την πύρινη ρομφαία της Αιώνιας Τιμωρίας. Δεδομένης της μετενσάρκωσης, κάθε ψυχή έχει πολλές ευκαιρίες να αφυπνιστεί και να πετύχει την τελική σωτηρία της.

Όλοι οι ανατολικοί μονοθεϊσμοί είναι φιλειρηνικοί, διδάσκουν την πραότητα, την κατανόηση, την αγάπη, τον σεβασμό προς κάθε μορφή ζωής, δεδομένης της αντίληψης ότι όλα τα όντα είναι παγιδευμένα στην Κόλαση της ύλης, από την οποία πρέπει κάποτε να λυτρωθούν. Ως εκ τούτου, είναι ανεκτικοί προς τις άλλες θρησκείες, τις θεωρούν διαφορετικές προσεγγίσεις του Υπέρτατου Ενός, περισσότερο ή λιγότερο εξελιγμένες, αλλά σε καμία περίπτωση κατώτερες. Η μισαλλοδοξία, ο προσηλυτισμός και οι θρησκευτικοί πόλεμοι είναι φαινόμενα άγνωστα στους ανατολικούς ενοθεϊσμούς, αποτελούν θλιβερή ιδιότητα των μονοθεϊσμών. (Ο Βουδισμός μάλιστα είναι τόσο ανεκτικός που δέχεται τη δυνατότητα να είναι κάποιος πιστός άλλης θρησκείας και ταυτόχρονα Βουδιστής!). Η μοναδική πρόσφατη εξαίρεση είναι οι συγκρούσεις Ινδουιστών και Μουσουλμάνων, στην Ινδία, αλλά αυτές είναι περιορισμένες και πυροδοτήθηκαν κυρίως από τον θρησκευτικό φανατισμό των οπαδών του Μωάμεθ. (Δυστυχώς, είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι η συνύπαρξη με φανατικούς και βίαιους οπαδούς μιας δογματικής θρησκείας – ή ιδεολογίας – καταλήγει να οδηγεί σε ανάλογες αντιδράσεις, για απλούς λόγους άμυνας, και την αντίθετη πλευρά, όσο ανεκτική και φιλειρηνική κι αν είναι αρχικά). Εξ ίσου αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι, παρ’ όλο που ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός συμπεριλαμβάνουν πολλές και διαφορετικές ερμηνευτικές τάσεις και σχολές («αιρέσεις») δεν έχουν καταγραφεί ιστορικά αιματηρές αντιπαραθέσεις μεταξύ τους, για τη διεκδίκηση της Μοναδικής Δογματικής Αλήθειας.

Επίσης, πολλές από τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρίες συνηγορούν υπέρ των ανατολικών ενοθεϊσμών: σε ένα βαθύτερο επίπεδο όλα συνδέονται (η πανταχού παρούσα ενέργεια της Φυσικής, που εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους), υπάρχει περιοδική δημιουργία και καταστροφή του υλικού Σύμπαντος (η διάδοχη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης), ο υλικός κόσμος είναι ψευδαίσθηση, το κενό δεν είναι κενό αλλά ένας χώρος πλήρης δημιουργικών δυνατοτήτων (Κβαντική Φυσική), κλπ. Πολλοί ανοιχτόμυαλοι επιστήμονες έχουν αναλάβει τελευταία το εγχείρημα της ενοποίησης της σύγχρονης Επιστήμης και των ανατολικών ενοθεϊσμών.

Η Φονική Λαίλαπα του