DREAM YOGA: ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ

DREAM YOGA: ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ

Η Ονειρική Γιόγκα Μέσα από τις Θιβετανικές Απόκρυφες Διδασκαλίες

«Η Τάντρα διδάσκει: όταν κάποιος δεν είναι συνειδητός στο όραμα, είναι αδύνατον να είναι συνειδητός στη συμπεριφορά του. Όταν κανείς δεν είναι συνειδητός στη συμπεριφορά του, είναι αδύνατον να είναι συνειδητός στο όνειρο κι όταν κάποιος δεν είναι συνειδητός στο όνειρο, είναι αδύνατον να είναι συνειδητός στο μπάρντο, μετά το θάνατο.» Tenzin Wangyal Rinpoche, The Tibetan Yogas of Dream and Sleep

«Όταν η κατάσταση του ονειρέματος αναδυθεί, μην κάθεσαι αδαής σαν πτώμα, μπες στη φυσική σφαίρα της αμετακίνητης προσοχής. Αναγνώρισε τα όνειρά σου και μεταμόρφωσε την πλάνη σε φωτεινότητα.» Θιβετιανή Βουδιστική προσευχή

Η ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ

Κάθε νύχτα εισερχόμαστε σε έναν άγνωστο κόσμο. Στον κόσμο των ονείρων. Εκεί μπορεί να είμαστε ο εαυτός μας ή κάποιος άλλος και συναναστρεφόμαστε με γνωστούς ή άγνωστους ανθρώπους, ζωντανούς ή νεκρούς. Κάθε φορά που κοιμόμαστε ταξιδεύουμε σε μακρινά ή κοντινά, γνωστά ή άγνωστα μέρη. Βιώνουμε το παρόν, το παρελθόν ή το μέλλον. Μέσα στο κόσμο των ονείρων μας μπορεί να συμβεί οτιδήποτε μπορούμε να φανταστούμε, αλλά και πολλά άλλα που δεν έχουμε δυνατότητα καν να φανταστούμε. Στο μεταξύ η καθημερινή μας ζωή, την οποία έχουμε την τάση να θεωρούμε πραγματική και ακλόνητη, είναι βαθιά εξαρτημένη από τη Σαμσάρα, από τον καρμικό κύκλο της γέννησης και του θανάτου, μέσα στο αραχνοδίχτυ της maya, της ψευδαίσθησης όλων των φαινομένων. Η απελευθέρωση από την άγνοια και τον πόνο έρχεται όταν μαθαίνουμε, τι σημαίνει να υπάρχει κανείς μέσα στη δική του πραγματική φύση.

Μόνο με αφύπνιση από το όνειρο της άγνοιας για το πώς είναι τα πράγματα, ο νους εισέρχεται σε μια πραγματική κατάσταση χωρίς όνειρα. Όταν ρώτησαν πριν από περίπου δυόμισι χιλιάδες χρόνια τον ιστορικό Βούδα, Γκαουτάμα αν ήταν Ντεβά, Θεός ή άγιος, εκείνος απάντησε απλά: «Αφυπνισμένος» (Βuda στα σανσκριτικά) κι εννοούσε την αφύπνιση από την άγνοια, από την κατάσταση που εμείς οι υπόλοιποι θεωρούμε ως ζωή της εγρήγορσης. Όμως τα όνειρα μας ανέρχονται από τα ίδια καρμικά ίχνη που κυβερνούν και την εμπειρία της εγρήγορσης.

Αφού την ημέρα είμαστε υπερβολικά έξαλλοι για να διεισδύσουμε στη φαντασία μας και στις αυταπάτες του κινούμενου νου και να δούμε τα πράγματα όπως είναι πραγματικά, την ώρα του ύπνου είμαστε ακόμη πιο παθητικοί μάρτυρες των συμβάντων. Αυτό όμως που μας ενδιαφέρει είναι ακριβώς το αντίθετο: η ενεργή παρατήρηση των πραγμάτων τόσο στο ξύπνιο όσο και στον ύπνο. Όλες οι εμπειρίες μας γενικώς προέρχονται από την άγνοια (ma-rigpa στα θιβετανικά). Η θιβετανική παράδοση ξεχωρίζει δύο είδη άγνοιας: την έμφυτη άγνοια και την πολιτιστική άγνοια.

Η έμφυτη άγνοια είναι η βάση της Σαμσάρας (του κύκλου του θανάτου και της γέννησης) και οριστικό χαρακτηριστικό όλων των κοινών ανθρώπων. Οι ρίζες της άγνοιας βρίσκονται στην ίδια την σκέψη μας, που είναι από τη φύση της περιορισμένη και ολοκληρωτική και κινείται από 0 στο 1, από το όχι στο ναι και πίσω. Η ίδια η σκέψη είναι που βγαίνει από τον δυϊσμό, σύμφωνα με τον οποίον η πραγματικότητα διαμορφώνεται από δύο θεμελιακά και μεταξύ τους αντίθετα στοιχεία. Ο δυϊσμός επιφέρει σύγχυση και αυταπάτη, πολικότητες και διχοτομίες. Αυτός χωρίζει την «ένωση χωρίς ραφή» σε αυτό και εκείνο, σε σωστό και λάθος, στο εσύ και εγώ …

Η πολιτιστική άγνοια αναπτύχθηκε και διατηρήθηκε μέσα από τις παραδόσεις. Έτσι έχουμε ως αποτέλεσμα την προσκόλληση προς τη μόδα, το ντύσιμο, το κούρεμα, τις επώνυμες μάρκες, το είδος του φαγητού που τρώμε, το τι πίνουμε, το πως γλεντάμε κ.α. Σε ένα άλλο, πιο αφηρημένο, επίπεδο κατασκευάζουμε φιλοσοφικά και πολιτικά συστήματα που φυσικά τα «δικά μας» είναι πάντα καλύτερα από τα «δικά τους» κ.ο.κ Με λίγα λόγια αν δεν είμαστε προσεκτικοί οι διδασκαλίες μπορούν να μας εκμεταλλευτούν έτσι ώστε να υποστηρίζουν την άγνοιά μας!

ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ

Αλλά ας επιστρέψουμε στο θέμα μας. Το φωτεινό ή συνειδητό ονείρεμα (lucid dreaming) είναι μια κατάσταση στην οποία ο κοιμώμενος ξυπνάει μέσα στο όνειρο και αποκτά τη συνείδηση ότι ονειρεύεται. Είναι μια αρχική κατάσταση στην οποία πρέπει να φτάσει ο ασκητής που θέλει να ασκηθεί με την ονειρική γιόγκα, δηλαδή να κάνει κάποια συγκεκριμένη άσκηση συνειδητά, μέσα στο όνειρο. Οι εμπειρίες εκατομμυρίων ασκητών από τις παραδόσεις των ινδουιστών, βουδιστών, σούφι δασκάλων, των σαμάνων της Σιβηρίας, όπως και των Ινδιάνων μάγων, αποδεικνύουν ότι είμαστε εξίσου εν υπνώσει όταν νομίζουμε ότι είμαστε ξύπνιοι, όπως και όταν ονειρευόμαστε, και τίποτα περισσότερο.

Υπάρχουν όλο και περισσότερες αποδείξεις που είναι αποτελέσματα διάφορων επιστημονικών ερευνών ότι η αγαπημένη μας πραγματικότητα «εκεί έξω» δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα δημιούργημα μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο μας. Όμως πως να ελέγχουμε το νου μας ο οποίος είναι, όπως συχνά λένε οι δάσκαλοι του διαλογισμού, «χειρότερος από μία τρελή μαϊμού, γιατί πηδάει συνέχεια από ένα θέμα στο άλλο» και να ξυπνήσουμε μέσα στα όνειρά μας;

Υπάρχουν πολλές πανάρχαιες τεχνικές που προκαλούν την επιζητούμενη κατάσταση και είναι κοινές σε πολλές σαμανιστικές και μυστικιστικές παραδόσεις. Οι Θιβετανικές βουδιστικές απόκρυφες διδασκαλίες για την ονειρική γιόγκα, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην αρχαία Θιβετανική «μπον» παράδοση –ηλικίας 12.500 χρόνων– η οποία έδινε μεγάλη σημασία στα όνειρα. Για έναν γιόγκι αναζητητή της φώτισης, τα όνειρα ήταν το ίδιο σημαντικά όσο και η κατάσταση της εγρήγορσης, γιατί ούτως η άλλως χωρίς την αφύπνιση από την άγνοια, και τα δύο είναι το ίδιο απατηλά και φαινομενικά.

Μέσα στα όνειρά του ένας ασκητής της ονειρικής γιόγκα μπορούσε να συνεχίσει την καθημερινή άσκηση του και περνώντας σε άλλο επίπεδο ύπαρξης, να δέχεται τις σημαντικότατες διδασκαλίες από κάποιον μακρινό δάσκαλο, ή από τα ανώτερα ακασικά πεδία! Πολλές φορές η «πραγματική εικονοπλασία» που βιώνεί ο συνειδητός ονειρευτής σ’ αυτή τη κατάσταση, είναι πιο ζωντανή από τις μη-φωτεινές καταστάσεις της καθημερινότητας. Γι’ αυτό το λόγο πολλές φορές ο ονειρευτής δυσκολεύεται να σιγουρευτεί αν η ονειρική του εμπειρία είναι μια κατάσταση εγρήγορσης ή όχι.

Στις απόκρυφες Θιβετιανές διδασκαλίες περί φύσης του νου, η ονειρική κατάσταση είναι γνωστή ως «Τέταρτος χρόνος». Πρόκειται για ένα εύπλαστο βασίλειο όπου παρελθόν, παρόν και μέλλον διαλύονται το ένα μέσα στο άλλο. Οι πρώτοι Θιβετιανοί δάσκαλοι του διαλογισμού ακριβώς σ’ αυτόν τον «άχρονο χρόνο» κατάφερναν και επιτελούσαν μια μοναδική πνευματική ολοκλήρωση, κατά την οποία περνούσαν όλες τις φάσεις της φώτισης ενώ βρισκόντουσαν μέσα στον ύπνο. Για τον ίδιο σκοπό έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνικές με τις οποίες μπορεί κανείς να αποκτήσει συνειδητότητα του ονειρέματος.

Όμως, όλες οι διδασκαλίες λένε το ίδιο πράγμα: ο μόνος τρόπος για την επίγνωση είναι πρακτικός και πρόκειται –χωρίς αυταπάτες παρακαλώ!– για έναν μακρύ δρόμο γεμάτο υπομονή και συνεχή άσκηση. Αυτό ταυτόχρονα είναι και το μεγαλύτερο εμπόδιο για μας τους Δυτικούς ανθρώπους που έχουμε καταντήσει πολύ ανυπόμονοι και μονίμως σε μια κατάσταση ανεπάρκειας χρόνου. Παραδόξως ή όχι, τα τελευταία χρόνια οι αρχαίες και απόκρυφες Θιβετιανές πρακτικές γνώσεις πάνω στο συνειδητό ονείρεμα και τη Dream Yoga έκαναν για τα καλά την είσοδο τους στη Δύση. Γίνονται πολλές επιστημονικές έρευνες, όπως π.χ. στο Paolo Alto της Καλιφόρνια στο Ινστιτούτο Διαύγειας (Lucidity Institute), που βασίζονται στις αρχαίες Θιβετιανές τεχνικές του συνειδητού ονειρέματος. Επίσης έχει παρατηρηθεί μια εντυπωσιακή ομοιότητα ανάμεσα στις τεχνικές που χρησιμοποιούνται από τους Δυτικούς «ονειροναύτες», που επιδιώκουν το συνειδητό ονείρεμα και την αστρική προβολή και την παραδοσιακή Dream Yoga.

Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΟΝΕΙΡΙΚΗΣ ΓΙΟΓΚΑ

Μια από τις πιο βασικές ασκήσεις που βοηθούν στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων στα πλαίσια πάντα της Dream Yoga είναι ο καθημερινός διαλογισμός και η εστίαση της προσοχής. Στην διάρκεια της ημέρας ο ασκητής της ονειρικής γιόγκα εστιάζει την προσοχή του στα πράγματα και παρατηρεί την ονειρική φύση των φαινομένων και της συμβατικής πραγματικότητας. Η παράδοση της Θιβετιανής ονειρικής γιόγκα περιγράφεται και στο πιο κλασικό Θιβετανικό βιβλίο που εκδόθηκε στη Δύση από τον εξερευνητή του θέματος και εκδότη Evans-Wentz, Θιβετανική Γιόγκα και Μυστικές Διδασκαλίες (Tibetan Yoga and Secret Doctrine, σε μετάφραση από τα θιβετανικά στα αγγλικά από τον Λαμα Καζι Νταβα Σαμντουπ). Σ’ αυτό το βιβλίο λοιπόν αποκαλύπτονται, ίσως για πρώτη φορά στη Δύση, οι πρακτικές του συνειδητού ονειρέματος. Μεταδίδονται οι βασικές διδασκαλίες σχετικά με τον τρόπο που θα ασκηθεί ο ονειρευτής και θα διαλογίζεται συνειδητά μέσα στο όνειρο.

Η ονειρική γιόγκα είναι μια από τις έξι γιόγκα, όπως έχουν επεξεργασθεί από τον μεγάλο Θιβετιανό δάσκαλο Μάρπα, που στην συνέχεια έχουν μεταδοθεί μέσω του δικού του γνωστού μαθητή και επίσης μεγάλου και ταυτόχρονα πιο γνωστού δασκάλου του Θιβέτ: τον Μιλαρέπα. Η ίδια η άσκηση έχει πολλά βήματα που επιτρέπουν στον ασκητή να αποκτήσει σταδιακά ένα μεγάλο έλεγχο και διαύγεια μέσα στο όνειρο.

Καταρχάς ο ασκητής της Dream Yoga πρέπει να ξυπνήσει μέσα στο όνειρο και να έχει την συνείδηση πάνω στο γεγονός ότι ονειρεύεται. Δεύτερον είναι απαραίτητο να ξεπεράσει όλες τις φοβίες, που αναδύονται από το περιεχόμενο του ονείρου του, έτσι ώστε να μην υπάρχει τίποτα μέσα στο όνειρο που θα μπορούσε να προκαλέσει ταραχή στον ονειρευτή. Επίσης ο ονειρευτής πρέπει να έχει την επίγνωση πάνω στον ισχυρισμό ότι όλα τα φαινόμενα, όπως στην καθημερινή ζωή έτσι και στα όνειρα, είναι το ίδιο απατηλά γιατί δεν είναι σταθερά και ακλόνητα. Αντίθετα είναι παροδικά και αλλάζουν συνεχώς. Άρα η ζωή, λόγω της συνεχόμενης αλλαγής και της παροδικότητας της είναι το ίδιο απατηλή όπως και τα όνειρα όποτε ο ασκητής της ονειρικής γιόγκα δεν έχει να κάνει τίποτε άλλο, παρά να φτάσει στο επίπεδο όπου έχει καταλάβει την κενή φύση όλων των φαινομένων, είτε πρόκειται για τα ονειρικά φαινόμενα, είτε για τα φαινόμενα της καθημερινής «πραγματικότητας».

Στο επόμενο στάδιο ο ονειρευτής πρέπει να καταλάβει ότι έχει τη δυνατότητα να ελέγχει τα όνειρά του μετατρέποντας τα μεγάλα αντικείμενα σε μικρά, τα βαριά σε ελαφρά, όπως και να ενώνει τα πολλά αντικείμενα μέσα σε ένα. Επίσης μπορεί να πειραματιστεί με το να αλλάζει τα φυσικά στοιχεία μετατρέποντάς τα σε αντίθετα τους (π.χ. το νερό σε φωτιά). Μπορεί να κερδίσει τον έλεγχο πάνω στα αντικείμενα και να τα μετασχηματίζει. Σ’ αυτή τη φάση ο ονειρευτής μπορεί να κατανοήσει ότι το ονειρικό του σώμα είναι τόσο άυλο όσο και τα υπόλοιπα αντικείμενα μέσα στο όνειρο. Ενώ αυτή η αντίληψη είναι πολύ δύσκολη στη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης της Dream Yoga πιθανώς είναι πολύ εφικτό για έναν ονειρευτή που έχει τον έλεγχο πάνω στα ονειρικά αντικείμενα και φαινόμενα να μπορέσει για παράδειγμα να αλλάξει τη μορφή του ονειρικού του σώματος ή ακόμη να κάνει το ονειρικό του σώμα να εξαφανιστεί ολόκληρο!

Τελικά ο ασκητής, βρισκόμενος σε κατάσταση του συνειδητού ονειρέματος, συνεχίζει την άσκησή του μέσα στα όνειρα και ως μέρος της άσκησης, οραματίζεται τις αναπαραστάσεις των Βούδα, των Ντακίνη (ιπτάμενες οντότητες που αντιπροσωπεύουν τη θηλυκή ενέργεια) και των Μποντισάτβα (τα όντα που έχουν μια συνειδητή και μόνιμη κλίση προς την φώτιση) όπως και των δασκάλων του που τον βοηθούν να προχωρήσει. Όλες αυτές οι όψεις που χρησιμοποιούνται στον βουδιστικό διαλογισμό, άμεσα συσχετίζονται με το καθαρό φως του κενού. Αυτά τα μυστικά σύμβολα για τον ασκούμενο δεν σημαίνουν τίποτε άλλο, παρά τις πύλες από τις οποίες περνά στο χώρο του καθαρού φωτός όπου η αποκαλυπτική τους πλευρά του φανερώνεται!

Η ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΘΕΛΗ ΥΠΟΜΟΝΗ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟ

Μια ολοκληρωμένη και πετυχημένη άσκηση γιόγκα, συμπεριλαμβανομένης και της Dream Yoga, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Μερικοί απ΄ αυτούς είναι η θέληση, η αυτοπεποίθηση, το σωστό κίνητρο, η υπομονή αλλά και μια αίσθηση αποστολής ή καθήκοντος. Μόνο με την άσκηση μπορεί κανείς να πετύχει το στόχο του. Δεν υπάρχουν μαγικά φίλτρα ούτε στιγμιαίες συνταγές με τις οποίες μπορεί κανείς σε μια νύχτα να πετύχει το συνειδητό ονείρεμα ή να κάνει ονειρική γιόγκα. Για να προχωρήσει κανείς στο δρόμο της πνευματικής ωρίμανσης χρειάζεται χρόνο κι εμείς οι Δυτικοί άνθρωποι συνηθίζουμε να λέμε πως δεν έχουμε αρκετό χρόνο να ασχοληθούμε με το πνεύμα μας και ακόμη λιγότερο χρόνο έχουμε για την άσκηση του πνεύματος.

Ο περισσότερος χρόνος μας διασκορπίζεται σε διάφορες δουλειές κι απασχολήσεις, που νομίζουμε ότι είναι παρά πολύ σημαντικές κι απαραίτητες στη ζωή μας. Κι όταν πολεμάμε τον χρόνο, αυτό θυμίζει την κατάσταση κατά την οποία πολεμάμε τα περιττά κιλά μας, συνήθως πετυχαίνουμε το αντίθετο, τον χάνουμε ακόμη περισσότερο -τον χρόνο, όχι τα κιλά! Όμως, αν γνωρίζαμε με ποιο τρόπο να υπάρχουμε μέσα στο χρόνο τότε και η άσκηση αυθόρμητα αναπτύσσεται από μόνη της, σαν μια ζωτική ανάγκη.

Η κάθε αναπνοή μας, αν είμαστε συνειδητοί, μπορεί να μετατραπεί σε άσκηση! Για παράδειγμα, όταν εισπνέουμε μπορούμε να φανταζόμαστε ότι αντλούμε την καθαρή, χαλαρωτική και θεραπευτική ενέργεια και όταν εκπνέουμε ότι με κάθε εκπνοή ξεφορτωνόμαστε όλο το στρες, τα εμπόδια και τα αρνητικά συναισθήματα μας. Η αναπνοή λοιπόν δεν χρειάζεται κάποιο ιδιαίτερο χώρο, κάθισμα ή ατμόσφαιρα για να την κάνουμε, κι όμως μπορεί να μετατραπεί σε άσκηση που την κάνουμε παντού και πάντα: στο σπίτι, στο αυτοκίνητο, περιμένοντας λεωφορείο, φτιάχνοντας φαγητό, καθαρίζοντας, πίνοντας καφέ … Οπότε, για να καταφέρει κανείς να κάνει Dream Yoga πρέπει να αφιερώσει όχι τόσο πολύ χρόνο, όσο το χώρο του πνεύματός του. Αυτό σημαίνει να συγκεντρωθεί στην προσοχή και στην σιωπηλή παρατήρηση.

Μ’ αυτό τον τρόπο μπορεί ν’ απελευθερωθεί απ’ τα «σκουπίδια» του μυαλού του, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι χιλιάδες σκέψεις που μας πολιορκούν 16 ώρες την ημέρα, αν βέβαια κοιμόμαστε τις υπόλοιπες οκτώ ώρες του εικοσιτετράωρου. Κάνοντας λοιπόν το διαλογισμό (σίνε) όταν είμαστε ξύπνιοι, καταφέρνουμε όλο και περισσότερο να είμαστε ελεύθεροι από αυτές τις φλυαρίες του μυαλού μας. Με το ίδιο τρόπο ο νους μας είναι απασχολημένος και την ώρα του ύπνου, που τον πολιορκούν οι σκέψεις με ακόμη πιο αλλόκοτο τρόπο, φέρνοντας διάφορους γρίφους να λύσουμε.

Όσο μεγαλώνουμε έχουμε όλο και πιο έντονη την αίσθηση ότι δεν προλαβαίνουμε, ότι δεν έχουμε αρκετό χρόνο κι αυτός ο χρόνος ξοδεύεται στην καθημερινή επανάληψη πραγμάτων που, ούτε μας αρέσουν, ούτε τα θεωρούμε επιλογή μας. Ο σύγχρονος Δυτικός κόσμος, τουλάχιστον αυτός στον οποίον ζούμε, συνέχεια μας δίνει διάφορες εντολές: να είμαστε καλοί μαθητές, να τελειώσουμε το σχολείο, να γραφτούμε σε ανώτερες σχολές, στη συνέχεια να βρούμε τις καλύτερες δουλειές, να φροντίσουμε τα παιδιά μας και την οικογένεια μας, να ανταγωνιστούμε τους άλλους για να αποδείξουμε την αξία μας κι έτσι ανά πάσα στιγμή είμαστε όλο και πιο μακριά από τον ίδιο τον εαυτό μας και από τις πραγματικές του ανάγκες. Φυσικά όταν ζούμε μ’ ένα τέτοιο τρόπο, δεν έχουμε χρόνο για καμία άσκηση, πόσο μάλλον για Dream Yoga!

Μόνο με αφύπνιση μέσα στο όνειρο ο χαρακτήρας του ονείρου μπορεί να πραγματοποιηθεί κι αυτό συμβαίνει όταν ο άνθρωπος από το «όνειρο της άγνοιας» επανέρχεται στη φυσική κατάσταση του, χωρίς συνθήκες, χωρίς ψευδαισθήσεις και χωρίς όνειρα. Μόνο τότε μπορεί να καταλάβει την απατηλή φύση της Σαμσάρας, ότι «όλα τα πράγματα είναι σαν όνειρο, σαν οφθαλμαπάτη, σαν φυσαλίδα και σκιά, είναι σαν σταγόνα δροσιάς, σαν λάμψη αστραπής -έτσι πρέπει να θεωρούνται» (Διαμαντένιο Σούτρα).

@ Μίλιτσα Κοσάνοβιτς (Kosanovic@mail.com) ετοιμάζει βιβλίο με τίτλο “Βγες από το Σώμα σου” έναν πλήρη οδηγό για την αστρική προβολή και τις εξωσωματικές εμπειρίες, που θα κυκλοφορήσει σύντομα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Rechung Dorje Dagpa, Μιλαρέπα: Ο Μεγάλος Γιόγκι του Θιβέτ, ΠΥΡΗΝ
2. Β.Γ.Εβανς-Γουεντζ, Θιβετανική Γιόγκα και Μυστικές Διδασκαλίες, Κέδρος
3. Μάλκολμ Γκόντγουιν, Ο Διαυγής Φωτεινός Ονειρευτής, Κέδρος 2001
4. Mircea Eliade, Σαμανισμός, εκδ. Ι. Χατζηνικολή, 1978
5. Ο Μαγικός Κόσμος των Ονείρων, Συλλογικό έργο, Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη 2003
Tenzin Wangyal Rinpoche, The Tibetan Yogas of Dream and Sleep, Snow Lion Publications NY 1998
6. Venerable Gyatrul Rinpoche, Meditation, Transformation and Dream Yoga, Snow Lion Pbl. NY 1993.

terrapapers.com