ἱερός – ουσία: ετυμολογία και σημασιολογία

ἱερός: ετυμολογία και σημασιολογική εξέλιξη

Λίγες μόνο, ελάχιστες, λέξεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έχουν σήμερα τη σημασία που είχαν το 900 και το 600 π. κ.ε. Οι περισσότερες βλέπουν τα ραδίκια ανάποδα, είναι θαμμένες στο νεκροταφείο των λέξεων· αρκετές όμως, ενώ διατηρούν την ίδια μορφή, έχουν αλλάξει σημασία. Στη περίπτωση αυτή όταν τις διαβάσουμε νομίζουμε ότι έχουν την σημερινή σημασία με αποτέλεσμα να νομίζουμε ότι κατανοούμε το κείμενο αλλά δεν το κατανοούμε, το κακοποιούμε. Μεταφραστική παρενόχληση, κακοποίηση. Δικαιολογημένη.

Στον δεύτερο στίχο της Οδύσσειας διαβάζουμε τη φράση Τροίης ιερόν πτολίεθρον και ο φίλος Φιλίστωρ αναρωτιέται: Γιατί η Τροία αποκαλείται ιερή; Αναφέρεται κάποια άλλη πόλη ως ιερή και, αν όχι, σε τι ακριβώς έγκειται η ιερότητα της Τροίας;

Πολύ δικαιολογημένα ο Φιλίστωρ θεωρεί ότι το επίθετο ιερός δεν μπορεί παρά να σημαίνει ό,τι και σήμερα: που έχει σχέση με το θείο, που είναι αφιερωμένος στο θείο ή προορίζεται για τη λατρεία του θείου, που αναφέρεται στο θείο. Και όμως! Το επίθετο ιερός δεν έχει αυτή τη σημασία στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια! Αρχίζει να την αποκτά αλλά είμαστε τόσο στην αρχή που η σημασιολογική αυτή χροιά μόλις που διακρίνεται, σε πολύ λίγα από τα πολλά σημεία που το επίθετο απαντάται και θα δούμε πως την απέκτησε.

Τι σημαίνει Τροίης ιερόν πτολίεθρον, τι σημαίνει το επίθετο ιερός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε σήμερα, αφήνοντας στην άκρη προς το παρόν τις πορνοποδοσφαιρικές μας ενασχολήσεις. Πριν συνεχίσουμε ας διευκρινίσουμε ότι δεν χαρακτηρίζεται η Τροία ιερή, το άστυ δηλαδή, το ενδιαίτημα των κατοίκων, αλλά το πτολίεθρόν της, η πόλις, η πτόλις (>πτολίεθρον), η ακρόπολις, το φρούριό της, το καλά οχυρωμένο απόκρημνο ύψωμα της Τροίας, το οποίο φέρει το όνομα η Ίλιος (και όχι το Ίλιον).

Ανοίγω τα Ευρετήρια των λέξεων (Indices) της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και βλέπω ότι δυο φορές ( λ 86 ρ 293) στην Οδύσσεια διαβάζουμε τον λογότυπο εις Ίλιον ιρήν. Πέντε φορές στην Ιλιάδα τον λογότυπο Ίλιος ιρή, τρεις φορές Ιλίου ιρής και 14 φορές (προτί, εις) Ίλιον ιρήν. Το επίθετο ιερός εμφανίζεται και με την μορφή ιρός και θα δούμε παρακάτω γιατί.

Πολλοί τόποι (περιοχές, άστη, φρούρια κι ένα ακρωτήριο) χαρακτηρίζονται ιεροί, εκτός από την Ίλιον που αναφέραμε ήδη (22 φορές συνολικά, μαζί με τον α 2 και τον Ν 100: Τροίης ιερά κρήδεμνα λύωμεν, να βγάλουμε από την Τροία την ισχυρή μαντήλα, τσεμπέρι: να καταλύσουμε το οχυρό της). Οι Θήβες, κοντά στην Τροία (Α 366), τα τείχη της (Δ 378), ο Ογχηστός (Β 506), η Εύβοια (Β 535), οι Εχινάδες (Β 625), η Ζέλεια (Δ 103=121), Περγάμω ιερή (Ε 446), το ακρωτήριο Σούνιο (γ 278), η ακρόπολις των Κικόνων (ι 165), η Αθήνα (λ 323) και η Πύλος (φ 108), ο ρούς του ποταμού Αλφειού (Λ 725). Ο χαρακτηρισμός ιερός/ιρός αποδίδεται τις περισσότερες φορές σε πόλιν, ακρόπολη, οχυρό, φρούριο, κάστρο, ποταμό. Ας το συγκρατήσουμε γιατί θα μας φανεί πολύ χρήσιμο.

Διαβάζουμε στην Ιλιάδα 32 φορές το επιθετο ιερός και 28 το επίθετο ιρός

Στην Οδύσσεια, 40 και 11 αντίστοιχα. Παρατηρούμε ότι η μορφή ιρός τείνει να εξαλειφθεί, όπως κι έγινε. Παρατηρούμε επίσης και κάτι άλλο: το επίθετο ιερός/ιρός δεν αποδίδεται ποτέ άμεσα σε ανθρώπους. Διαβάζουμε στην Οδύσσεια δύο λογότυπους που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την αρχική σημασία και τη σημασιολογική εξέλιξη της λέξης ιερός. Οχτώ φορές διαβάζουμε τον λογότυπο, στερεότυπη φράση (formula) ιερόν μένος: ιερόν μένος Αλκινόοιο (6 φορές), ιερόν μένος Αντινόοιο (1), ιερόν μένος Ηελίοιο (1). Μένος είναι η δύναμη, η σωματική σώμη, η ανδρεία.

Πολύ συχνά οι αοιδοί αναφέρουν το όνομα ενός ήρωα περιφραστικά: δεν λένε ισχυρός Ηρακλής αλλά βίη Ηρακλέους· δεν λένε ισχυρός Αλκίνοος αλλά ιερόν μένος Αλκίνοου. Δεν λένε κραταιός, ισχυρός Τηλέμαχος αλλά ιερή ις Τηλεμάχοιο: διαβάζουμε 7 φορές αυτόν τον λογότυπο στην Οδύσσεια! Η ις είναι η δύναμη (Fις), vis στα λατινικά (εξ ου και το απορρυπαντικό, καθαριστικό τζαμιών και πλακακιών μπάνιου, vim!). Η (F)ις δεν δήλωνε αρχικά τη δύναμη αλλά τη θέληση, την επιθυμία για απόκτηση δύναμης, ισχύος (το λατινικό ρήμα volo στο β’ ενικού είναι vis), απόκτησε όμως τη σημασία ‘δύναμη, ισχύς’.

Το επίθετο ιερός είναι χαρακτηρισμός ενός ουσιαστικού που σημαίνει δύναμη, ισχύη: η Ίλιος, η πόλις, το οχυρό, είναι ένα ισχυρό σημείο, το μένος και η ις είναι η δύναμη, η ισχύς.

Τι να σημαίνει το επίθετο ιερός;

Ας δούμε τη μορφολογία της λέξης. Το μόρφημα -ρος (παραγωγική κατάληξη) το γνωρίζουμε: σημαίνει το πλήθος του πρώτου μέρους της λέξης: ισχυρός, βλοσυρός, φθονερός, καρπερός, θλιβερός, νεκρός κι άλλα πολλά. Ιερός/ιρός είναι αυτός που έχει πολύ ιε-, ι- ! Τί είναι όμως αυτό το ιε- ή το ι- ; Γιατί αυτές οι δύο μορφές;

Η λέξη δασύνεται κι αυτό σημαίνει ότι οι αρχαίοι πρόφεραν έναν δασύ φθόγγο (h, προφερόταν όπως το h στην αγγλική λέξη home), άρα έχουμε hιε-ρός και hι-ρός. Γνωρίζουμε ότι ο δασύς φθόγγος στην αρχή της λέξης προήλθε είτε από το ς είτε από το j είτε από το F (δίγαμμα). Μορφολογικά και σημασιολογικά υπάρχει μόνο μία περίπτωση: Fι-/Fιε- δηλαδή Fι-ς, η ίς, γενική ινός: η ίνα, το ισχυρό, δυνατό νεύρο του κρέατος, η δύναμη, η ισχύς! Ιερός/ιρός είναι αυτός που έχει, διαθέτει πολλήν ίνα, πολλή δύναμη, ισχή: ο ισχυρός, ο μεγάλος, ο πλούσιος.

Υπάρχει το επίρρημα ιφι, που αρχικά ήταν οργανική πτώση, που σημαίνει με δύναμη και ο σχηματισμός αυτός μας βοηθάει να κατανοήσουμε και τον σχηματισμό του επιθέρου ιρός. Εικάζουμε ότι το -ε- είναι ανάπτυξη φωνήεντος, μάλλον για μετρικούς λόγους, οπότε η αρχαιότερη μορφή είναι η μορφή ιρός.

Τροίης ιερόν πτολίεθρον είναι το ισχυρό φρούριο της Τροίας (Ίλιος ιρή, η ισχυρή Ίλιος)· ιερόν μένος Αλκινόοιο είναι η μεγάλη δύναμη του Αλκίνοου· ιερή ις Τηλεμάχοιο είναι επίσης η μεγάλη δύναμη του Τηλέμαχου. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι ο θεός είναι η προσωποποίηση της ισχύος, αντιλαμβανόμαστε για ποιο λόγο το επίθετο ιερός απέκτησε θρησκευτική σημασιολογική χροιά: ιερός: τόσο ισχυρός ώστε να αγγίζει τα όρια του θείου· ή: θείος λόγω μεγάλης ισχύος!

Το επίθετο ιερός/ιρός χρησιμοποιήθηκε και σε θυσιαστικά συμφραζόμενα για να αποδώσει την ισχύ του ήρωα που θυσιάζει. Διαβάζουμε τον λογότυπο ιερήν εκατόμβην τέσσερις φορές στην Ιλιάδα και μία στην Οδύσσεια, όπου η λέξη εκατόμβη έχει πάψει να σημαίνει εκατό βόδια αλλά την πλούσια, τη μεγάλη θυσία βοδιών και αργότερα μόνο τη θυσία: ιερή εκατόμβη είναι η θυσία πολλών βοδιών ή μόνο η μεγάλη, πλούσια θυσία.

Συχνή είναι η φράση ρέζω ιερά (καλά), που σημαίνει θυσιάζω, προσφέρω μεγάλη θυσία ευτραφών ζώων (καλά). Αυτός που σφάζει τα ζώα της θυσίας, ο θύτης, ο υπηρέτης του θεού, λέγεται ιερεύς. Η θυσία άλλωστε είναι μια πράξη ισχύος, ας μην το ξεχνάμε. Ιερεύω σημαίνει σφάζω ζώα στη θυσία.

Εκτός από όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο χαρακτηρισμός ιερός/ιρός αποδίδεται σε πάρα πολλά ονόματα και μόνο με τη σημασία ισχυρός, μεγάλος, τεράστιος βγαίνει κάποιο νόημα: ιεράς αλωάς (αλώνια), ιερή κεφαλή, ιεροιο δόμοιο (σπίτι, οικία, δόμος), αιθομένοις ιεροισιν (αίθουσες), ιερόν ιχθύν, ιερόν ήμαρ, ιερόν κνέφας (σκοτάδι). Έχουμε και μερικές περιπτώσεις που η θρησκευτική σημασία ‘θειος, σεβαστός’ διακρίνεται με σαφήνεια αν και η αρχαιότερη σημασία δεν έχει λησμονηθεί παντελώς: ιερού αλφίτου (αλεύρι), ιερούς πυλαωρούς (φύλακες και άλλα.

Απο το επίθετο ιερός/ιρός προέρχεται και η λέξη ιέραξ, ίρηξ, το γεράκι.

Τα γεράκια του Πενταγώνου και η ουσία του γερακιού στην Ιλιάδα

Η φιλοσοφική έννοια της ‘ουσίας’ είναι απο τις πιο βασικές του δυτικού φιλοσοφικού ιδιώματος, ασαφούς και αόριστου από τη γέννησή του. Η ασάφεια και η αοριστία αυτή μας παροτρύνει να θέσουμε το ερώτημα: ποια συγκεκριμένη σημασία λανθάνει στην έννοια της ‘ουσίας’;

Για να δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει γι άλλη μια φορά να στρέψουμε το βλέμμα μας στην Ιλιάδα. Τη λέξη ‘ουσία’ δεν θα τη διαβάσουμε εκεί – η αρχαιότερη μαρτυρία της ανάγεται στον Ηρόδοτο (Ι, 192). Ετυμολογικά, η ουσία προέρχεται από τη μετοχή ουσα (θηλ. γένους) του ρήματος ειμί, με την υπαρκτική (και όχι τη συνδετική) σημασία. Κατά συνέπεια, ουσία είναι αυτό που υπάρχει. Τι υπάρχει; Τι αξίζει τον κόπο να υπάρχει; Τι θέλουμε, τι θα θέλαμε να υπάρχει;

Στον Ηρόδοτοτο, η λέξη σημαίνει την ατομική ιδιοκτησία, αυτό που υπάρχει αποκελιστικά σε κάποιον, αυτό που κατέχει κάποιος και είναι μόνο δικό του, σημαίνει δηλαδή την περι-ουσία, τον πλούτο. Τη λέξη αυτή, που με αυτή τη σημασία τη διαβάζουμε και στον Αριστοφάνη, στον Ευριπίδη, στον Λυσία, τον Ανδοκίδη και σε άλλους, πήρε ο Πλάτων και την έκανε μια φιλοσοφική έννοια.

Στον Πλάτωνα (Τίμαιος, κλπ) ο όρος ουσία δηλώνει ό,τι και ο ιωνικός όρος φύσις: ουσία είναι η σταθερή, αναλλοίωτη, αμετάβλητη πραγματικότητα, αυτό που αληθινά και πραγματικά υπάρχει. Εκ των πραγμάτων, η γένεσις είναι το αντίθετο της ουσίας και της φύσεως (φύσιος). Στην Ιλιάδα εντοπίζουμε μια λατρεία της αφθαρσίας, της αμεταβλητότητας, του αναλλοίωτου αλλά με αυτήν θα ασχοληθούμε διεξοδικά αργότερα, μιας και σχετίζεται άμεσα με την έννοια της ουσίας όπως την αντιλαμβάνεται ο Πλάτων.