Θανάσιμο Διοξείδιο του Άνθρακα στο «Πλουτώνιον» της Ιεράπολης

Ο Χάρντι Πφαντς, καθηγητής και επικεφαλής του Τμήματος Εφαρμοσμένης Βοτανικής στο πανεπιστήμιο Ντούισμπουργκ-Έσσεν της Γερμανία, στις 30.3.2016 κοινοποίησε στο περιοδικό Αρχαιολογικές και Ανθρωπολογικές Επιστήμες μελέτη που αφορά τη συγκέντρωση Διοξειδίου του Άνθρακα στο «Πλουτώνιον» της Ιεράπολης.  Η μελέτη έγινε δεκτή στις 16.1.2018 και δημοσιοποιήθηκε επίσημα στην ιστοσελίδα του περιοδικού στις 12.2.2018.

Τα ερείπια της σημαντικότατης  «Ιεράς πόλις» (Ιεράπολη)  της Φρυγίας, οι πολίτες της οποίας (Ιεροπολίτες) χαρακτηρίζονταν με τα εθνικά επίθετα Μακεδών, Μακεδονικός και Μακεδονιανή,  βρίσκονται στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, στην επαρχία του Ντενιζλί, σε απόσταση 18 χλμ. ΒΑ του Ντενιζλί   , κοντά στο Παμούκαλε  της σημερινής Τουρκίας και προστατεύεται από την UNESCO ως μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η πόλη κυριαρχούσε στην κοιλάδα του ποταμού Λύκου και αναπτύχθηκε εκμεταλλευόμενη την ευνοϊκή θέση της πάνω στο οδικό δίκτυο που συνέδεε το εσωτερικό τμήμα της Ανατολίας με τη Μεσόγειο.

Η ιερότητά της, είτε προερχόταν από τα πολυάριθμα ιερά που είχαν ιδρυθεί, είτε στην αποδοχή προϋπάρχουσας φρυγικής πόλης με το όνομα αυτό και λατρεία αφιερωμένη στη Μητέρα Θεά.

Η γραπτή ιστορία της Ιεράπολης αρχίζει κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Σύμφωνα με τη διαθήκη του Άτταλου του Γ΄, ο οποίος κληροδότησε το βασίλειο της Περγάμου στη Ρώμη, η Ιεράπολη πέρασε στη ρωμαϊκή κυριαρχία το 133 π.Χ. ως πόλη της επαρχίας της Ασίας και διοικούνταν από το ρωμαίο διοικητή της Εφέσου. Τα μεταγενέστερα αρχεία ασχολούνται κυρίως με μια σειρά σεισμών που έπληξαν την περιοχή. Η Ιεράπολη υπέστη σοβαρές ζημιές από σεισμό την περίοδο του Τιβέριου, το 17 μ.Χ., αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς το 60 μ.Χ., στα χρόνια του Νέρωνα. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας υποστήριξε την ανοικοδόμηση της πόλης μετά τον καταστρεπτικό σεισμό με αποτέλεσμα η σημερινή σωζόμενη εικόνα της πόλης να είναι αποτέλεσμα των εργασιών εκείνης της περιόδου.

Ο κύριος θεός της πόλης ήταν ο Απόλλων Αρχηγέτης, ο οποίος λατρευόταν ως μυθικός ιδρυτής της, οπότε ο σημαντικότερος ναός της Ιεράπολης ήταν ο Ναός του Απόλλωνος Αρχηγέτου .

Ο ιδιαίτερα μυστηριακός χαρακτήρας της λατρείας επικεντρωνόταν στα υπόγεια τμήματα του ναού, το «Πλουτώνιο», τη μυθική είσοδο στον Άδη. Για το λόγο αυτό, σημαντικός θεός θεωρούνταν και ο Πλούτων. Ο Ποσειδών, θεός και των σεισμών, είχε ιδιαίτερη θέση στη λατρεία των κατοίκων μιας περιοχής που βρίσκεται πάνω σε μια από τις πιο ενεργές, γεωλογικά, ζώνες. Ένα βαθύ ρήγμα κάτω από την Ιεράπολη, αναδίδει συνέχεια ηφαιστειακό διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο είναι ορατό ως «ομίχλη».

Η πρόσβαση στο ναό είναι βαθμιδωτή. Ο ναός ήταν χτισμένος πάνω σε ένα βάθρο ύψους 2 μ., το οποίο εν μέρει ήταν λαξευμένο στο φυσικό βράχο.

Αμέσως κάτω από τις βαθμίδες της εισόδου υπάρχει διάδρομος από μαρμάρινους λίθους με θολωτή επίστεψη. Ο διάδρομος αυτός, που κατέληγε σε ένα άνοιγμα διακοσμημένο εξωτερικά με ένα μεγάλο μαρμάρινο κοχύλι, οδηγούσε σε ένα υπόγειο σπήλαιο. Είναι βέβαιο ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ναού και υπόγειου σπηλαίου, όπως δείχνει και ο προσανατολισμός του ναού, ο οποίος δε συμφωνεί με τον αντίστοιχο του περίβολου.

Την ανακάλυψη του υπόγειου σπηλαίου και της «Πύλης του Πλούτωνα» ή «Πλουτώνιο», που κατά την αρχαιότητα θεωρήθηκε ότι ήταν είσοδος στον Άδη, ανακοίνωσε στις 14 Μαρτίου 2013 , σε συνέντευξη Τύπου στην Τουρκία, ο επικεφαλής της Ιταλικής αρχαιολογικής ομάδας και καθηγητής του πανεπιστημίου του Σαλέντο , Φρανσέσκο ντ’Άντρια .  Η ιταλική αποστολή είχε ξεκινήσει τις ανασκαφές στην Ιεράπολη το 1957.  Το επίκεντρο των αρχαιολογικών ανασκαφών ήταν η εύρεση της ακριβούς θέσης του Πλουτώνιου.

Κοντά στην Πύλη βρέθηκε και μια επιγραφή αφιερωμένη στον βασιλιά του Κάτω Κόσμου

Η ομάδα του ντ’Άντρια,  έκανε την ανακάλυψη χάρη στην ανακατασκευή της διαδρομής μίας ιαματικής πηγής. Η πύλη και το σπήλαιο, βρίσκονταν ακριβώς πάνω από το βαθύ ρήγμα που διασχίζει την αρχαία πόλη και διαπίστωσαν πως οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα εξακολουθούσαν να βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα, καθώς έβρισκαν πτώματα μικρών πτηνών, τα οποία είχαν πέσει νεκρά από θανατηφόρες αναθυμιάσεις.

Δεν υπάρχει πλέον αμφιβολία πως το σπήλαιο αυτό ταυτίζεται με το λεγόμενο «Πλουτώνιον», για το οποίο έχουμε γραπτές μαρτυρίες. Από αυτές πληροφορούμαστε ότι το Πλουτώνιο ήταν ένα σπήλαιο με μεφιτικό αέριο, που προσέλκυε μεγάλα πλήθη περιέργων και πιστών.

Το 2ο αι. μ.Χ., ο Δίων Κάσσιος  περιγράφει το Πλουτώνιο ως θέατρο, όπου ένας μεγάλος αριθμός θεατών μπορούσε να παρακολουθήσει επιδείξεις δηλητηρίασης μικρών και μεγάλων ζώων, όπως πουλιών και ταύρων. Επίσης ο Στράβων μας πληροφορεί ότι οι μόνοι που δε διέτρεχαν κίνδυνο δηλητηρίασης ήταν οι ευνούχοι ιερείς, εξαιτίας της προστασίας των θεών.

Το συγκεκριμένο λοιπόν σπήλαιο – από το οποίο ακόμα και σήμερα αναδύεται διοξείδιο του άνθρακα, καθώς και η περιοχή γύρω από αυτό, υπήρξε το αντικείμενο έρευνας της ομάδας του Χάρντι Πφαντς.

Σύμφωνα με τη Huffington post , ο Πφαντς και οι συνάδελφοί του μέτρησαν τη συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην αρένα με το πέρασμα του χρόνου: Την ημέρα, η θερμότητα του ήλιου διασκορπίζει το αέριο, ωστόσο τη νύχτα αυτό (το οποίο είναι λίγο βαρύτερο από τον αέρα) αναδίδεται σε κύμα και σχηματίζει μια «λίμνη» διοξειδίου του άνθρακα στο καλυμμένο κάτω μέρος της αρένας. Το νέφος αυτό είναι ιδιαίτερα θανάσιμο κατά την αυγή, όταν η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα 40 εκατοστά πάνω από το πάτωμα της αρένας φτάνει το 35%, αρκετό για να προκαλεί ασφυξία και να σκοτώνει ζώα ή ακόμα και ανθρώπους μέσα σε λίγα λεπτά, σύμφωνα με τον Πφαντς. Αλλά οι συγκεντρώσεις μειώνονται σημαντικά με το ύψος.

Οι ευνούχοι ιερείς, αναφέρεται στο δημοσίευμα, πιθανότατα έκαναν τις θυσίες τους μόνο το πρωί ή τις βραδινές ώρες, όταν η συγκέντρωση του αερίου ήταν υψηλότερη, εκτιμά ο Πφαντς. Τα ζώα δεν ήταν αρκετά ψηλά για να βρίσκονται τα κεφάλια τους εκτός της «λίμνης» του διοξειδίου του άνθρακα, και, καθώς ζαλίζονταν, τα κεφάλια τους βρίσκονταν ακόμα πιο χαμηλά, εκθέτοντάς τα σε υψηλότερες συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα, με αποτέλεσμα τον θάνατό τους από ασφυξία. Ωστόσο οι ιερείς ήταν αρκετά ψηλοί για να παραμένουν τα κεφάλια τους πάνω από τα αέρια αυτά- και ενδεχομένως να στέκονταν και πάνω σε πέτρες.

«Ήξεραν πως η θανάσιμη ανάσα του Κέρβερου έφτανε μέχρι ένα συγκεκριμένο ύψος» λέει σχετικά ο Πφαντς.

Εκτιμά ότι απλά γνώριζαν το χημικό προφίλ του περιβάλλοντος της περιοχής- για παράδειγμα, θεωρεί πως μάλλον μεριμνούσαν να αποφεύγουν να πλησιάζουν πολύ την πύλη άλλη ώρα της ημέρας από το μεσημέρι, όταν το ιερό ήταν σχετικά ασφαλές.

Ωστόσο, ο αρχαιολόγος Φρανσέσκο ντ’Άντρια, ο οποίος ηγήθηκε της ομάδας που ανακάλυψε το Πλουτώνειο της Ιεράπολης, δεν είναι τόσο σίγουρος, καθώς η ομάδα του βρήκε πολλά αρχαία φανάρια γύρω από την πύλη, κάτι που υποδεικνύει ότι οι ιερείς ενδεχομένως να την πλησίαζαν και τη νύχτα, παρά τα επικίνδυνα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα.