Τι σχέση είχε το Ισλάμ και η έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας το 726 μΧ με την Εικονομαχία και την συνακόλουθη έναρξη της «Ιστορικής Πτώσης του Βυζαντίου»;

γράφει ο Γιώργος Ανεστόπουλος

Η συνήθης πρώτη σκέψη/ερώτηση για ένα ηφαίστειο είναι «αν είναι ενεργό».

Στην περίπτωση της Θήρας η απάντηση δεν μπορεί να είναι απλά ένα ναι. Φαντάζει λίγο.

Κάθε μεγάλη έκρηξη αυτού του ηφαιστείου καθόρισε πάντα πολιτισμούς.

Νέκρωσε και εξαφάνισε κοινωνίες ανοίγοντας το δρόμο για κάποιες άλλες.

Συνηθίζεται να ξεκινάει αυτή η νοερή μακάβρια διαδρομή από την καταστροφή του Μινωϊκού πολιτισμού, εκεί γύρω στα 1645 πΧ.

Όλη η σχετική ιστορική/αρχαιολογική φιλολογία (γύρω από το κατά πόσο – ή όχι – ευθύνεται αυτή η έκρηξη για την κατάρρευση εκείνου του πολιτισμού και την σοβαρότατη επιρροή όλων των άλλων της ευρύτερης περιοχής) περικλείστηκε – εν πολλοίς κατ’ αρχήν – σε ένα άκρως ενδιαφέρον εκτενές άρθρο των New York Times το 2003.

Θα το βρείτε εδώ (http://aegeanhawk.blogspot.gr/2014/07/1645.html).

Πέραν εκείνης της μεγάλης έκρηξης , καταγεγραμμένη βρίσκουμε στην ιστορική περίοδο μόνο την έκρηξη του 197πΧ.
Όλες οι υπόλοιπες – καταγεγραμμένες – είναι μΧ. Και για την ακρίβεια το 46, το 718, το 726, μεταξύ των ετών 1457 – 1458, 1570 – 1573, 1649 – 1650, 1707 – 1711 και 1866 – 1870.

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είχαμε δραστηριοποίηση (sic!) του ηφαιστείου 1925 – 1928 και 1939 – 1941 ενώ για τελευταία φορά σημείωσε δραστηριότητα το 1950.

Το Ιστορικοπολιτικό σκηνικό

Όσον αφορά στην επίμαχη Βυζαντινή περίοδο της Εικονομαχίας (726 – 842), έχουμε τα εξής δεδομένα:
Τα «πρόδρομα φαινόμενα» της ενεργοποίησης του ηφαιστείου ξεκίνησαν το 718 και οδήγησαν στην Μεγάλη Έκρηξη οχτώ χρόνια μετά, δηλαδή, το 726. Εν μέσω σφοδρού πολέμου με τους Ισλαμιστές Άραβες.

Ένας πόλεμος (με το Ισλάμ) που κράτησε περί τα 850 χρόνια, από το 629 έως την οριστική Πτώση της Πόλης και του Βυζαντίου το 1453. Για το πόσο, δε, σημαντικά ήταν εκείνα τα γεγονότα, εκείνη την εποχή, ακόμη και για σήμερα, αξίζει να θυμόμαστε δύο πράγματα:

Το πρώτο είναι πως επειδή ακριβώς το Βυζάντιο “δεν βοηθήθηκε” τότε στην αντιμετώπιση του Ισλάμ, σήμερα αυτό εξακολουθεί να είναι το ίδιο επικίνδυνο για τον κόσμο όπως και τότε.

Το δεύτερο, έχει να κάνει με την άνοδο και την κραταίωση της Ευρωπαϊκής Δύσης και Βορρά οι οποίες “πάτησαν” στην κυριολεξία σ’ αυτόν τον καταστροφικό πόλεμο του Βυζαντίου με το Ισλάμ.

Πολεμώντας με το “διεκδικητικό Ισλάμ” το Βυζάντιο και δη μέχρι θανάτου, μέχρι τελικής πτώσεως έδωσε στη Δύση και στο Βορρά (από την Ισπανία μέχρι τη Ρωσία κι από την Ιταλία μέχρι τη Σκανδιναυία) τον απαραίτητο ασφαλή χώρο και χρόνο να γεννηθούν, να καλλιεργηθούν και να ακμάσουν.

Κατά την διάρκεια δε του μακρόχρονου πολέμου του Βυζαντίου με το Ισλάμ, αντί να γίνει δέκτης βοήθειας από τους “προστατευομένους νέους λαούς και βασίλεια της Ευρωπαϊκής ενδοχώρας” έγινε δέκτης των διαρκών και ακατάπαυστων πισώπλατων επιθέσεών τους. Ταυτόχρονων με των Αραβοϊσλαμικών.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, είναι θαύμα που άντεξε κατά όλων αυτών μέχρι το 1453. Όπως άντεξε…

Εν μέσω λοιπόν αυτού του πολέμου αλλά και φθοροποιών εμφυλίων και ανεβοκατεβάσματα Αυτοκρατόρων – που εκμεταλλεύτηκαν δεόντως οι Ισλαμιστές Άραβες, συνέβη και η σφοδρή έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας…

Την έκρηξη κατέγραψαν δύο βυζαντινοί χρονικογράφοι της εποχής: ο Θεοφάνης (760 – 818) ο μετέπειτα Ομολογητής και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Νικηφόρος (806 – 815).

Θα πρέπει να λάβουμε βεβαίως υπ’ όψιν, ότι με το πέρας της Εικονομαχίας το «μπλοκ» των Εικονόφιλων έσπευσε να καταστρέψει κάθε γραπτή μαρτυρία/επιχειρηματολογία ή/και απλές ιστορικές καταγραφές/αναφορές που χαρακτηρίστηκαν (λογοκρίθηκαν) ως έργο του «Εικονομαχικού στρατοπέδου».

Έτσι, ουσιαστικά, οι μόνες μαρτυρίες περί του συγκεκριμένου γεωφυσικού συμβάντος (και η «διασύνδεσή του με την τρέχουσα Πολιτική») που απέμειναν είναι αυτών των δύο ιστορικών προσώπων.

Το 718 που «ξεκίνησε η αναταραχή του ηφαιστείου» ήταν μια ιδιαίτερη χρονιά για το Βυζάντιο.
Πάνω που άρχιζαν να ξαναανακτούν οι Βυζαντινοί την κυριαρχία του Αιγαίου από τους Άραβες.

Και το Αιγαίο ήταν πάντα το Α και το Ω για την οικονομική και στρατιωτική στιβαρότητα και ικανότητα της Αυτοκρατορίας.
Ο λόγος που οι Άραβες έχαναν τότε την ναυτική τους υπεροχή ήταν η καταστροφή του στόλου τους στην Πόλη το 717 – 718.

Εάν λάβουμε υπ’ όψιν πως η Αραβική «περίοδος του Αιγαίου» έμεινε στο συλλογικό θυμικό των πληθυσμών της περιοχής ως «η περίοδος των Σαρακηνών πειρατών», τότε εύκολα γίνεται αντιληπτό γιατί αυτή η εξέλιξη συντέλεσε στην αύξηση της κίνησης ανθρώπων και αγαθών μέσα από τους δίαυλους του Αιγαίου.

Η έκρηξη του ηφαιστείου το 726 θεωρήθηκε από τον Αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ ως «Θεοσημία» (η «βολική αφορμή») και χρησιμοποιήθηκε ως η ιδεατή/ιδανική «θρησκευτική πλατφόρμα» για να προωθήσει τις θέσεις του ενάντια στις Εικόνες.

Θέσεις οι οποίες βεβαίως οδήγησαν σε εμφυλιοπολεμικές και διχαστικές καταστάσεις που κράτησαν πάνω από εκατό χρόνια. Αυτός βεβαίως είναι ένας «λοβοτομημένος», «άχρωμος» τρόπος να πει κανείς ότι επί 120 χρόνια η Αυτοκρατορία βίωσε έναν καταστροφικό, αιματηρό Εμφύλιο Πόλεμο.

Κάτι που σήμανε, επί της ουσίας, την έναρξη της «Μεγάλης Πτώσης» του Βυζαντίου.

Δρυός πεσούσης πας Ανήρ ξυλεύεται…

Μέσα (και όχι μετά) απ’ αυτές τις εξελίξεις είναι που ο Παππικός Θρόνος κυοφόρησε και καλλιέργησε την ραγδαία αύξηση των κυριαρχικών και αποσχιστικών του τάσεων – που 300 χρόνια μετά οδήγησαν στο Σχίσμα, στο Μάτζικερτ, στην Άλωση της Πόλης από τις Παπικές Δυνάμεις το 1204 κι εντέλει στην ολοκληρωτική καταστροφή του Βυζαντίου.

Στα «ιστορικά ισχυρά απόνερα» αυτής της περιόδου ανήκει και η ανάδυση του Καρλομάγνου (υπό τις ευλογίες του Πάππα ως Νέα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και γενικότερα η οργάνωση (ως Αντιβυζαντινό Μπλοκ) και ισχυροποίηση των Δυτικών.

Ταυτόχρονα, εκείνη την περίοδο και υπό την επιρροή των εντός του Βυζαντίου διχαστικών και ραγδαία φθοροποιών εξελίξεων είναι που αποφασίζουν Βούλγαροι και Σλάβοι να εντείνουν και τις δικές τους εχθρικές δράσεις.

Και φυσικά, τότε είναι που ομοίως με τους άλλους στο Βορρά εκμεταλλεύεται το «κενό» γιγαντούμενος και ο Αραβοϊσλαμικός «Διεκδικητής» στο Νότο.

Αυτό που όμως δεν θα περίμενε λογικά κανείς ήταν να βρίσκεται πίσω απ’ όλη αυτή την αναστάτωση τιτάνιων πολιτιστικών, οικονομικών, κοινωνικών, και στρατιωτικών δυνάμεων της εποχής μια «μικρή νεόφερτη/καινοφανής δύναμη», οι Άραβες και το Ισλάμ.

Κι όμως, οι ενδείξεις που υπάρχουν δείχνουν πως αυτή η «Στρατιωτική» (κι επ’ ουδενί Θρησκευτική/Θεολογική) οργάνωση/εφεύρημα (το Ισλάμ) πιθανότατα βρίσκονταν πίσω από την «βασική/αρχική Αντιεικονική επιρροή της Βυζαντινής Αρχής»!

Όχι βεβαίως ότι δεν υπήρχε το αντίστοιχο «αντι-εικονικό» (και δη «πρώϊμο «Μεταρρυθμιστικό») έδαφος επί Βυζαντίου. Οι Παυλικιανοί πχ στη Μικρά Ασία.

Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά – όσο είναι εφικτό – πλην εν τάχει τα πράγματα:

Η Αλήθεια δεν είναι δύσκολη. Μπορείς να κατασκευάσεις εύκολα όσες θέλεις…

Όπως διαβάζουμε στο σχετικό άρθρο του wikipedia :

“…Πρωτεργάτες της εικονομαχικής κίνησης υπήρξαν οι αυτοκράτορες Λέων Γ’ (717-741) και Κωνσταντίνος Ε’ (741-775). Ο Λέων, ο οποίος καταγόταν από την Γερμανίκεια της Βόρειας Συρίας και ο γιος του Κωνσταντίνος Ε’ φαίνεται ότι είχαν επηρεαστεί από τις ανεικονικές (αντίθετες στη λατρεία των εικόνων) αντιλήψεις της ιουδαϊκής («ιουδαιόφρων» χαρακτηριζόταν από κάποιους πολιτικούς του αντιπάλους) και της ισλαμικής θρησκείας («σαρακηνόφρων» από άλλους) και γι’ αυτό απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση ειδωλολατρική.

Οι ανεικονικές αντιλήψεις ήταν πολύ διαδεδομένες στους αγρότες της γειτονικής με το Ισλάμ Μικράς Ασίας. Οι Ίσαυροι είχαν κάθε λόγο να ευνοήσουν τους πληθυσμούς αυτούς, από τους οποίους επανδρώνονταν οι θεματικοί στρατοί και σήκωναν το κύριο βάρος της άμυνας κατά των Αράβων.

Έκανε λοιπόν την εμφάνισή της μια εικονοκλαστική κίνηση στη Μικρά Ασία, όπου σχηματίσθηκε ένα ισχυρό κόμμα με επικεφαλής ανώτερους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους της περιοχής, όπως ήταν ο μητροπολίτης Κλαυδιουπόλεως Θωμάς και ο επίσκοπος Νακωλείας Κωνσταντίνος, ο πραγματικός πνευματικός υποκινητής της βυζαντινής εικονομαχίας, τον όποιο οι ορθόδοξοι Βυζαντινοί ονόμασαν «αἱρεσιάρχη» (Δείτε το ενδιαφέρον πλήρες άρθρο στο http://aegeanhawk.blogspot.gr/2014/07/blog-post_283.html )

Το Βυζάντιο αν και έβγαινε από την «δημιουργική ιστορική περίοδο του Ηρακλείου», αντιμετώπιζε μεγάλες πιέσεις. Από παντού. Με σαφή αύξηση όμως των «πιέσεων εκ του Αραβικού Νότου».

Ο Λέων Γ΄και το στρατιωτικό του περιβάλλον πολύ «βολικά επεξεργάστηκαν ένα επεξηγηματικό πλαίσιο» που έλεγε ότι οι ήττες των Χριστιανών ήταν «αποτέλεσμα Θείας Τιμωρίας».

Εκείνη την εποχή, η Βυζαντινή κοινωνία ήταν πολύ εξοικειωμένη με ανάλογες ιδέες.
Κι αυτό ακριβώς πήγε να εκμεταλλευθεί ο Λέων ο Γ΄.

Να κάνει το «φυσικό φαινόμενο» (έκρηξη Ηφαιστείου Θήρας) υπ’ αυτό το «μεταφυσικό πρίσμα» να «παράγει Θεολογικά απόνερα κι εκ παραλλήλου Πολιτικά αποτελέσματα».

Παλάτι λοιπόν και Αρχιερείς χαρακτήρισαν την έκρηξη του ηφαιστείου ως «σημάδι Θεϊκής Οργής».

Αντιθέτως, η επιτυχής αντιμετώπιση των Αράβων στην Μάχη της Νίκαιας εξελήφθη στη «Λογική Οπτική» του Λέοντα ως επιβεβαίωση πολιτικής και συμπερασμάτων. Τουτέστιν, (εντέχνως και με «λίγη Θεολογίζουσα βοήθεια») αναδείκνυε την Εικονομαχία ως μόνη ρεαλιστική πολιτική.

Ο «τυχαίος Καταλύτης» των εξελίξεων….το Ηφαίστειο…

Η ηφαιστειακή έκρηξη του 726 ήταν πάρα πολύ ισχυρή.

Ήταν πολύ μεγαλύτερη από την έκρηξη του Κρακατόα το 1883 στην Ινδονησία που σκότωσε 36.000 ανθρώπους.
Μεγαλύτερη κι από την ισχυρότερη ακόμη έκρηξη του Tambora, το 1816, πάλι στην Ινδονησία (δες σχετικό άρθρο των New York Times http://aegeanhawk.blogspot.gr/2014/07/1645.html).

Σύμφωνα με τις γλαφυρές περιγραφές των Βυζαντινών χρονικογράφων κάποιοι από τους όγκους που εκτοξεύθηκαν είχαν «μέγεθος λόφου» (!) και εκτινάχθηκαν σε απίστευτες αποστάσεις προς κάθε κατεύθυνση: σε όλη τη Μ. Ασία (!), τη Λέσβο, την Άβυδο και τα παράλια της Μακεδονίας (!).
(Για μια δραματική εικόνα των οδυνηρών συνεπειών των εκρήξεων του ηφαιστείου στη ζωή των κατοίκων του νησιού δες εδώ http://aegeanhawk.blogspot.gr/2014/04/1650.html ).

Τα βαθύτερα αίτια…είχαν άρωμα Ισλάμ;

Ο Θεοφάνης θεώρησε τούτο απλά ως μια αφορμή και δικαιολογία για ν’ αρχίσει την Εικονομαχική του εκστρατεία ο Αυτοκράτορας.

Για τον Θεοφάνη, η πιο βαθιά αιτία ήταν η επιρροή που του ασκούσε ένας μυστηριώδης σύμβουλός του, ονόματι Βησήρ, τον οποίο και ονομάζει «Αρνησίθεον».

Ο Βησηρ κάποτε ήταν αιχμάλωτος των Αράβων στη Συρία όπου και εξισλαμίστηκε.

Κάποια στιγμή γύρισε μεν πίσω στην Αυτοκρατορία (πως να μην σκεφτεί κανείς σε «Καλοπληρωμένη εκ των Αραβομουσουλμάνων Εντεταλμένη Αποστολή»;), και βεβαίως μαζί του έφερε και πλήθος «ισλαμικών θεολογικών επιρροών».

Κι όπως φαίνεται, αυτός ο «μυστηριώδης Αυτοκρατορικός σύμβουλος», μαζί με τους Νακωλείας Κων/νο, Κλαυδιουπόλεως Θωμά και Εφέσσου Θεοδόσιο αποτέλεσαν μια «παρααυλική συμβουλευτική Ομάδα» που άσκησε μάλλον σοβαρή επιρροή στον Λέοντα Γ΄.

Για τον Όσιο Θεοφάνη λοιπόν, η «ρίζα», η «βάση» της πολιτικής του πρώτου εικονομάχου Αυτοκράτορα είχε Αραβοϊσλαμική προέλευση.

Γι’ αυτό και του αποδίδει τον τίτλο «Σαρακηνόφρων».

Υπάρχουν βεβαίως και αντίστοιχες αναφορές περί «Ιουδαϊκής Ομάδας Επιρροής» (κι αυτοί κατά των Εικόνων) του Αυτοκράτορα. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι οι Ιουδαίοι δεν ήταν τότε καμία οργανωμένη Ισχυρή Κρατική Υπερδύναμη για να μπορούν να ασκήσουν τέτοιες «Βαθειές Μυστικές Πολιτικές».

Μην λησμονούμε δε, πως ακόμη ήταν ισχυρό το αντιεβραϊκό μένος των Χριστιανών. Το Βυζάντιο ήταν μια «Χριστιανική Θεοκρατική Πολιτεία» και τα 800 χρόνια που τους χώριζαν από το «άρον άρον Σταύρωσον Αυτόν» δεν ήταν και τόσο πολλά στο Λαϊκό Συλλογικό Θυμικό.

Τα 150 «παράδοξα χρόνια»…

Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ισχυρότατη εκείνη έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας θεωρείται τόσο από τους δύο χρονικογράφους όσο και από τους συγχρόνους τους ως αφορμή και μήτρα του μεγαλύτερου ιστορικού ατυχήματος στην ιστορία του Βυζαντίου, της Εικονομαχίας.

Ακόμη και σε κείνα τα χρόνια, δεν θα ήταν αρκετό να χαρακτηριστεί κάτι ως «Θεοσημία» για να προκαλέσει τόσο τιτάνια παλιρροικά κύματα στην κοινωνία και την ιστορία μιας τόσο ισχυρής και με τόσο βαθιές ρίζες αυτοκρατορίας.

Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Εικονομαχία, ακόμη και σήμερα παραμένει «ακατανόητο ιστορικό φαινόμενο».
Η έκρηξη του ηφαιστείου από μόνη της δεν είναι βεβαίως κάτι παράδοξο ή ακατανόητο.

Τα ενεργά ηφαίστεια αυτή τη δουλειά έχουν να κάνουν. Να εκρήγνυνται και να προκαλούν καταστροφές.
Η αλυσίδα των ασυνήθιστων φυσικών φαινομένων εκείνα τα 150 χρόνια είναι που κάνει την «ιστορική παραδοξότητα» να φαντάζει πιο έντονη.

Καθώς, παράξενα φυσικά φαινόμενα υπήρξαν και πριν και μετά.

Κατ’ αρχήν, εκεί γύρω στα 700 (επί Ηρακλείου) και απόντος του Αυτοκράτορα επιτέθηκαν ταυτόχρονα Άβαροι και Πέρσες στην Πόλη. Ενώ δεν είχαν καμία άλλη ελπίδα οι Βυζαντινοί, «Σφοδρή θύελλα στον Κεράτιο Κόλπο, μπροστά στα τείχη της Βασιλεύουσας» τους συνέτριψε.

Άβαροι και Πέρσες έφυγαν άρον άρον για τις περιοχές τους λυγισμένοι και τρομοκρατημένοι από την ακατανόητη και παράδοξη σφοδρότητα του φυσικού φαινομένου.

Και καλά οι Άβαροι. Φρέσκα σαμανιστικά γεννήματα από τα βάθη της Ασίας ήταν. Τα καιρικά φαινόμενα λάτρευαν για θεότητες. Δικαιολογημένα τρομοκρατήθηκαν.

Οι Πέρσες όμως; Με τόσους αιώνες πολιτισμού πίσω τους πως αφέθηκαν να μετατραπεί ένα φυσικό φαινόμενο – όσο σφοδρό κι αν ήταν – σε «παραδοξότητα και δοξασία» εναντίον τους; Λίγο ακόμη δηλαδή και θα …. ξαναμαστίγωναν τον Βόσπορο;

Αμέσως μετά το Λέοντα Γ΄ (717 – 741) και κατά τη Βασιλεία του Κων/νου του Ε΄(741 – 775) πάγωσαν οι θάλασσες και έγιναν βατά ακόμη και τα Στενά του Βοσπόρου.

Το φαινόμενο αυτό το ακολούθησε μια περίοδος ασυνήθιστης αν όχι αφύσικης ξηρασίας η οποία είχε ως συνέπεια να στερέψουν τα ποτάμια.

Ως «αποκορύφωμα» στην αλυσιδωτή αυτή «ιστορική παραδοξότητα» έρχεται το εξής:
(πάλι από το http://aegeanhawk.blogspot.gr/2014/07/blog-post_283.html)

“…Παραμένει παράδοξο το πώς, εντός ελαχίστου χρόνου από τον θάνατο του Θεόφιλου (842), η Εικονομαχία, που αναστάτωσε για παραπάνω από ένα αιώνα την αυτοκρατορία, τερματίστηκε οριστικά χωρίς άλλη αντίδραση, και το ότι την πρωτοβουλία την είχαν οι συνεπίτροποι, δύο εκ των οποίων ήταν μέχρι τον θάνατο του Θεόφιλου εικονομάχοι ενώ ο τρίτος, ο αδελφός της βασίλισσας Βάρδας, δεν πίστευε σε τίποτα….”

(Στοιχεία, μεταξύ άλλων, αντλήθηκαν και από το άρθρο «Το ηφαίστειο της Θήρας και η Εικονομαχία», περιοδικό Θεολογία, τεύχος 1/2009, σ. 239 καθώς και από το wikipedia).

Γιώργος Ανεστόπουλος

ΠΗΓΗ