Zika: Ο ύπουλος «ιός των κουνουπιών» επιστρέφει

Οσα πρέπει να γνωρίζουμε για τη νέα μετάλλαξη του ιού Zika, τους τρόπους μετάδοσης και τις ομοιότητες με τον SARS-CoV-2

Αν και ανιχνεύθηκε πρώτη φορά το 1947 στην κεντρική Αφρική (πήρε, μάλιστα, το όνομα μιας κοιλάδας στην Ουγκάντα), ο Zika έγινε περισσότερο γνωστός στο ευρύ κοινό το 2016, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ρίο ντε Τζανέιρο. Εκείνη τη χρονιά η γρήγορη εξάπλωσή του μέσω του κουνουπιού Aedes aegypti στη Βραζιλία είχε ως αποτέλεσμα εκατοντάδες χιλιάδες νοσήσεις και περίπου 3.000 περιστατικά μικροκεφαλίας σε βρέφη. Το πρόβλημα με αυτό τον ιό, άλλωστε, δεν είναι τόσο ότι ενδέχεται να προκαλέσει βαριά λοίμωξη στο άτομο που θα προσβληθεί, αλλά το ότι ευθύνεται για συγγενείς ανωμαλίες (όπως η μικροκεφαλία) σε νεογέννητα από μητέρες που έχουν μολυνθεί στη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

Εξι χρόνια μετά, αν και η εξάπλωσή του έχει περιοριστεί, η απειλή επανέρχεται. Ερευνητές από το εργαστήριο Galveston του Πανεπιστημίου του Τέξας και το Ινστιτούτο Ανοσολογίας La-Jolla της Καλιφόρνιας εντόπισαν πρόσφατα νέα μετάλλαξη του ιού, η οποία τον βοηθά να αναπαράγεται πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά και ίσως αποδειχθεί ικανή να πυροδοτήσει την εκρηκτική εξάπλωσή του, να οδηγήσει δηλαδή σε νέα επιδημική έξαρση, ακόμη και πανδημία, με δεδομένο μάλιστα ότι μέχρι στιγμής δεν υπάρχει εγκεκριμένο εμβόλιο.

Ο Zika είναι RNA ιός και το γενετικό υλικό του μπορεί εύκολα να μεταλλάσσεται και να ανασυνδυάζεται, μεταπηδώντας από είδος σε είδος, όπως συμβαίνει και με τον SARS-CoV-2. Σύμφωνα με τις νέες μελέτες, ευάλωτοι στη νέα μετάλλαξη ενδέχεται να είναι ακόμη και πληθυσμοί σε χώρες που έχουν χτίσει ανοσία από προηγούμενη κυκλοφορία του ίδιου του Zika ή διασταυρούμενη ανοσία από άλλους παρεμφερείς ιούς, όπως αυτός που προκαλεί τον δάγκειο πυρετό.

Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε χρόνο, περίπου 700 εκατ. άνθρωποι σε όλο τον κόσμο νοσούν από ασθένειες που μεταδίδονται μέσω μολυσμένων κουνουπιών: ελονοσία, ιό του Δυτικού Νείλου, κίτρινο πυρετό, δάγκειο, Zika. Οι θάνατοι αγγίζουν τις 500.000· οι περισσότεροι είναι παιδιών κάτω των πέντε ετών. Λόγω της κλιματικής κρίσης και της αύξησης της θερμοκρασίας, η ακτίνα μετάδοσής τους διαρκώς μεγαλώνει. Σοβαρά προβλήματα στην Ευρώπη, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουν όχι μόνον οι μεσογειακές χώρες, αλλά και χώρες που θεωρούνταν άτρωτες μέχρι σήμερα λόγω του κλίματός τους, όπως η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Αυστρία, η Πολωνία, ακόμη και η Ρωσία. Ακόμη και η Γηραιά Ηπειρος, λοιπόν, δεν αποκλείεται να γίνει hotspot για αναδυόμενες ή επανεμφανιζόμενες ιογενείς μεταδοτικές ασθένειες.

H Ελλάδα δεν περιλαμβάνεται στη λίστα του Αμερικανικoύ Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) με τις χώρες όπου ο Zika έχει εμφανιστεί ή εκείνες που κινδυνεύουν άμεσα, όμως πάντα υπάρχει η πιθανότητα ο ιός να «εισαχθεί» λόγω κάποιου ταξιδιώτη και στη συνέχεια να μεταδοθεί μέσω των κουνουπιών που ενδημούν στη χώρα μας.

Η «ταυτότητα»

Πώς μεταδίδεται: Με τσίμπημα μολυσμένων κουνουπιών που ανήκουν στο γένος Aedes, όπως συμβαίνει και με τον δάγκειο πυρετό. Τα κουνούπια έχουν προηγουμένως μολυνθεί από ανθρώπους που είχαν τον ιό στο αίμα τους. Η πιθανότητα μετάδοσης από μολυσμένο κουνούπι φτάνει το 20%, ανάλογα με το είδος του κουνουπιού. Ο ιός μπορεί επίσης να μεταδοθεί με τη σεξουαλική επαφή, αλλά και από τη μητέρα στο έμβρυο. Ο κίνδυνος μετάδοσης και πρόκλησης συγγενούς ανωμαλίας είναι μεγαλύτερος στη διάρκεια των δύο πρώτων τριμήνων της εγκυμοσύνης. Δυνητικά μπορεί να μεταδοθεί και με μετάγγιση αίματος. Εχει ακόμη εντοπιστεί στο σάλιο, στα ούρα και στο μητρικό γάλα, αλλά ακόμη δεν έχουν καταγραφεί περιπτώσεις που να δείχνουν ότι η μετάδοση έγινε με αυτόν τον τρόπο.

Τα συμπτώματα: Εμφανίζονται δύο έως 12 ημέρες έπειτα από το τσίμπημα μολυσμένου κουνουπιού. Στις περισσότερες περιπτώσεις (80%) είναι τόσο ήπια, που η λοίμωξη περνάει απαρατήρητη. Στις υπόλοιπες, ενδέχεται να εκδηλωθεί με χαμηλό πυρετό, πονοκέφαλο, εξάνθημα το οποίο επεκτείνεται προς τα άκρα, πόνο στις αρθρώσεις και στους μυς, κακουχία και επιπεφυκίτιδα. Η νόσος σε λίγες ημέρες περιορίζεται από μόνη της και οι σοβαρές επιπλοκές είναι σπάνιες – όπως η μηνιγγοεγκεφαλίτιδα και το σύνδρομο Guillain-Barre, που εκδηλώνεται με μυϊκή αδυναμία και παράλυση. Σε κάθε περίπτωση, για όποιον έχει πραγματοποιήσει (τις προηγούμενες δύο εβδομάδες) ταξίδι σε ενδημική χώρα και παρουσιάζει κλινική ένδειξη λοίμωξης από τον Zika, μπορεί να γίνει διάγνωση με μοριακές και ανοσολογικές εξετάσεις σε εργαστήρια που έχουν την τεχνογνωσία και την εμπειρία από ανάλογα ιογενή νοσήματα. Η διάγνωση είναι απαραίτητη όχι μόνο για την προστασία του ίδιου του ασθενούς, αλλά και της δημόσιας υγείας.

Οι γυναίκες σε εγκυµοσύνη: Περισσότερο θα πρέπει να ανησυχούν μόνο όσες έχουν μολυνθεί κατά το πρώτο ή το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η πιθανότητα συγγενούς μετάδοσης και εμφάνισης μικροκεφαλίας στο νεογέννητο υπολογίζεται μέχρι 13%. Οταν η μόλυνση έχει γίνει το τρίτο τρίμηνο, δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί αν υπάρχει κίνδυνος συγγενούς μετάδοσης. Κάθε έγκυος που τυχόν προσβληθεί από τον ιό πρέπει να υποβληθεί σε λεπτομερή και επαναλαμβανόμενο ακτινολογικό και μοριακό έλεγχο, ώστε να διευκρινιστεί αν και κατά πόσον έχει προσβληθεί το έμβρυο.

H μικροκεφαλία: Λόγω του μικρού κλινικού και επιδημιολογικού ενδιαφέροντος που παρουσίαζε μέχρι πριν από λίγα χρόνια, ο Zika δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα. Πολλές πρόσφατες μελέτες, όμως, έχουν αναλύσει τη μοριακή εξέλιξη και τη γονιδιακή κατασκευή του, προσπαθώντας να εξηγήσουν τις ιδιότητες που έχει αποκτήσει και οι οποίες έχουν οδηγήσει στην αυξημένη παθογένειά του και στη συγγένειά του με το νευρικό σύστημα. Μια σειρά από μεταλλαγές σε νουκλεοτίδια και αμινοξέα, τα οποία φέρουν τα νέα επιδημικά στελέχη του ασιατικού τύπου του ιού, φαίνεται να εξηγεί τον αυξημένο τροπισμό που εμφανίζει για το νευρικό σύστημα και τον εγκέφαλο, όπως και την αυξημένη μεταδοτικότητά του. Οι μελέτες συγκλίνουν στο ότι ο Zika σχετικά πρόσφατα έχει αποκτήσει την ικανότητα να μολύνει τα νευρικά κύτταρα και παράλληλα να αναστέλλει τη νευρογένεση κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου, οδηγώντας στη μικροκεφαλία. Η μικροκεφαλία θεωρείται ότι είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Υπάρχουν πολύ περισσότερες περιπτώσεις προσβολής του κεντρικού νευρικού συστήματος του εμβρύου, που σχετίζονται με καθυστέρηση στην ανάπτυξη του νεογέννητου, προβλήματα όρασης ή ακοής, χωρίς να παρατηρείται υποχρεωτικά μικροκεφαλία. Αυτό παρατηρείται και σε άλλους ιούς και μικρόβια (κυτταρομεγαλοϊός, τοξόπλασμα, ιός της ερυθράς).

Ο δρόμος προς το εµβόλιο: Προς το παρόν δεν υπάρχει εμβόλιο, γιατί μέχρι τώρα δεν υπήρχε ενδιαφέρον για κάτι τέτοιο. Ομως, η ταχεία εξάπλωση του ιού και η σύνδεσή του με συγγενείς βλάβες έχουν επιταχύνει τις ερευνητικές μελέτες και τις διαδικασίες που συντονίζονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την παραγωγή του. Τα πρώτα δεδομένα είναι ενθαρρυντικά, αλλά θα χρειαστεί χρόνος ώστε να γίνουν οι απαραίτητες κλινικές μελέτες που θα πιστοποιήσουν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά του.

Ο κίνδυνος για την Ελλάδα: Ο ιός μεταδίδεται κυρίως μέσω του κουνουπιού Aedes aegypti. Στην Ελλάδα, ωστόσο, έχει εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές το Aedes albopictus, ένα είδος που επίσης μπορεί να μολυνθεί και στη συνέχεια να μεταδώσει τον Zika. Πρόκειται για το γνωστό «κουνούπι τίγρης» και χαρακτηριστικό του –εκτός από τον ιδιαίτερο ασπρόμαυρο χρωματισμό του– είναι η έντονη όχληση που προκαλεί. Σε αντίθεση με άλλα κουνούπια που υπάρχουν στη χώρα μας, το θηλυκό Aedes albopictus τσιμπάει κυρίως στη διάρκεια της ημέρας και όχι τόσο τις βραδινές ώρες. Η ικανότητα μετάλλαξης του Zika, πάντως, είναι δυνατόν να οδηγήσει στο μέλλον σε προσαρμοστικότητα και τροπισμό του και σε άλλα είδη κουνουπιών.

* Ο κ. Αθανάσιος Τσακρής είναι καθηγητής Μικροβιολογίας, διευθυντής Εργαστηρίου Μικροβιολογίας του ΕΚΠΑ, αντιπρύτανης.

kathimerini.gr