Νόηση, Εγκέφαλος & Συστήματα Αντίληψης

Ή πώς να αποδεσμευτείτε από μια ανεπαρκή κοσμοθεώρηση.

«Ένα σημαντικό μειονέκτημα που έχω ν’ αντιμετωπίσω όταν γράφω, κι ακόμα περισσότερο όταν εξηγώ κάτι, είναι ότι αδυνατώ να σκεφτώ με λέξεις. Συχνά μου συμβαίνει, μετά από σκληρή δουλειά, που με οδήγησε σε αποτελέσματα που βρίσκω απολύτως σαφή και ικανοποιητικά, όταν θέλω να τα διατυπώσω με λέξεις, να έχω το αίσθημα ότι για να ξεκινήσω θα πρέπει πρώτα να μεταφερθώ σ’ ένα διαφορετικό επίπεδο νόησης. Πρέπει να μεταφράσω τις σκέψεις μου σε μια γλώσσα, μέσα στην οποία δεν ταιριάζουν και πολύ –μοιάζουν να «κλωτσάνε». Κατά συνέπεια σπαταλώ πολύ χρόνο αναζητώντας τις κατάλληλες λέξεις και φράσεις κι όταν μου ζητηθεί ξαφνικά να μιλήσω συνειδητοποιώ ότι δυσκολεύομαι πολύ, αλλά αυτό οφείλεται σε λεκτική ανεπάρκεια και όχι στο ότι δεν αντιλαμβάνομαι τα πράγματα με σαφήνεια. Πρόκειται για ένα από τα μικρά πράγματα που με ταλαιπωρούν στη ζωή.»
Francis Galton

«Όλα ήταν ένα κουβάρι στο μυαλό μου, εξαιτίας του καθηγητή των μαθηματικών που είχα στο γυμνάσιο και ο οποίος μου ζητούσε να του δείξω γραπτά πως έκανα τις πράξεις. Είχα το δικό μου σύστημα μέχρι τότε και λειτουργούσε θαυμάσια. …όμως δεν μπορούσα να πω με ποιο τρόπο εύρισκα τις απαντήσεις.»
Donna Williams

«Φαίνεται ότι οι λέξεις ή η γλώσσα, σε προφορική ή γραπτή μορφή, δεν παίζουν κανένα ρόλο στο μηχανισμό της σκέψης μου. Οι φυσικές οντότητες που φαινομενικά χρησιμεύουν σα στοιχεία της σκέψης είναι συγκεκριμένα σύμβολα, καθώς και είδωλα λίγο πολύ ξεκάθαρα, τα οποία μπορούν να αναπαραχθούν και να συνδυαστούν «αυθόρμητα»… Στη δική μου περίπτωση, τα στοιχεία στα οποία αναφέρθηκα παραπάνω είναι οπτικά και, μερικές φορές, μυϊκά. Οι συμβατικές λέξεις και τα άλλα σύμβολα πρέπει να αναζητηθούν με μόχθο και μόνο σε δεύτερο στάδιο, όταν οι ζητούμενοι συνειρμοί έχουν αποδειχθεί επαρκώς και μπορούν ν’ αναπαραχθούν κατά βούληση.»
Albert Einstein

Τα προαναφερθέντα αποσπάσματα που παρατέθηκαν σαν ένας μικρός πρόλογος, έχουν γραφεί από τρεις ιδιαίτερους ανθρώπους. Ο Francis Galton (1822-1911) ήταν ένας Βικτοριανός πολυμαθέστατος επιστήμονας που ασχολήθηκε με την μετεωρολογία και τις εξερευνήσεις έως την ανθρωπολογία, την ψυχολογία και την γενετική αλλά και άλλα πολλά.

Ο Albert Einstein δεν χρειάζεται συστάσεις και η Donna Williams είναι κοινωνιολόγος-παιδοψυχολόγος, αυτοδίδακτη μουσικοσυνθέτης και έχει γράψει ποίηση και την αυτοβιογραφία της παρ’ όλο που γεννήθηκε και παραμένει αυτιστική!

Κοινό χαρακτηριστικό τους, η αδυναμία τους να σκέφτονται με λέξεις και η δυσκολία τους να «μεταφράσουν» σε γραπτό ή προφορικό λόγο την ολιστική σκέψη τους. Και δεν είναι οι μόνοι. Λίγο έως πολύ, παρόμοια προβλήματα απασχολούν όλους όσους έχουν κυρίαρχο το δεξί τμήμα του εγκεφάλου τους. Τι σημαίνει όμως αυτό; Αν και δεν είναι μέσα στις προθέσεις μου να κάνω παρουσίαση της εγκεφαλικής λειτουργίας, θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε εν μέρει σ’ αυτήν, ώστε να γίνουν κατανοητά όσα θα μας απασχολήσουν στην συνέχεια.

Τα εγκεφαλικά ημισφαίρια συνδέονται με το μεσολόβιο, ένα πλέγμα νευρικών ιστών που συνδέει τους μηχανισμούς της λειτουργίας τους και έτσι εξασφαλίζει την μεταξύ τους επικοινωνία. Κυρίαρχο ημισφαίριο θεωρείται αυτό που ανταποκρίνεται συχνότερα ή είναι ταχύτερο και αποτελεσματικότερο στην επεξεργασία των ερεθισμάτων.

Με τα σημερινά δεδομένα και κατά κανόνα, το αριστερό ημισφαίριο εξειδικεύεται στις λειτουργίες γραφής, συμβολισμού, λόγου, ανάγνωσης, συλλαβισμού, εντόπισης λεπτομερειών και γεγονότων, ομιλίας και απαγγελίας, εφαρμογής οδηγιών, ακοής και συνειρμού ήχων και ελέγχει την δεξιά πλευρά του σώματος.

Το δεξί ημισφαίριο αντίστοιχα εξειδικεύεται στις: αφή, αντίληψη χώρου, σχηματοποίηση, αρίθμηση, αντίληψη των χρωμάτων και της μουσικής, δημιουργικότητα, φαντασία, καλλιτεχνική έκφραση, αισθήματα και συγκινήσεις και τέλος στην εξαιρετικά σύνθετη ικανότητα επικοινωνίας και μάθησης, μέσω της κίνησης του σώματος. Ελέγχει την αριστερή πλευρά του σώματος. Σύμφωνα με μια από τις υπάρχουσες θεωρίες αυτή η εξειδίκευση ξεκινά στην ηλικία των τεσσάρων ετών ενώ μέχρι τότε τα ημισφαίρια αναπτύσσονται συμμετρικά. Όλες δηλαδή οι λειτουργίες υπάρχουν και στα δύο τμήματα ταυτόχρονα.

Όμως τα ημισφαίρια έχουν και διαφορετικούς τρόπους επεξεργασίας των ερεθισμάτων. Έτσι και οι τρόποι οργάνωσης και λειτουργίας της σκέψης διαφέρουν.(1)

Σε ασθενείς που έχουν υποστεί χειρουργικές επεμβάσεις εγκεφάλου έχει διαπιστωθεί πως μετά από ειδικευμένη εκπαίδευση είναι δυνατόν σε ένα μεγάλο ποσοστό, να αποκτήσει ένα από τα δύο ημισφαίρια τις λειτουργικές ικανότητες του άλλου. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη που έγινε σε κάποιον «διπλοεγκεφαλικό»(2) ασθενή από τον Donald Wilson και τους συνεργάτες του, το 1977, το δεξί ημισφαίριο έμαθε να μιλά ενώ όπως είναι γνωστό το κέντρο του λόγου βρίσκεται κατά συντριπτική πλειοψηφία στο αριστερό.

Ανάλογα με το ποιο είναι το κυρίαρχο ημισφαίριο, οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται ως ακουστικοί τύποι αν λειτουργούν με το αριστερό, και οπτικοί αν λειτουργούν με το δεξί ημισφαίριο. Ένας τρίτος τύπος οι αισθησιοκινητικοί, λειτουργούν επίσης με το δεξί εγκεφαλικό ημισφαίριο.

Ωστόσο η κοινωνία μας είναι δομημένη από κάθε άποψη μόνο για τους «δεξιόχειρες»! Και δεν είναι απλά η πρακτική πλευρά, όπως η κατασκευή των ψαλιδιών για παράδειγμα, που δημιουργεί τα προβλήματα στους υπόλοιπους. Είναι ουσιαστικότερες καταστάσεις όπως η δομή των εκπαιδευτικών συστημάτων ή όπως η κοινά αποδεκτή «πραγματικότητα». Στην απαρχή της εμφάνισης και χρήσης της ομιλίας ο άνθρωπος αναγκάστηκε για πρακτικούς λόγους να επικεντρωθεί περισσότερο στη χρήση του αριστερού ημισφαιρίου, για να καταλήξει μέσα από την πορεία της εξέλιξης στην «κατάχρηση». Το πώς παγιώθηκε και εξακολουθεί να συμβαίνει αυτό είναι εμφανές αν εξετάσουμε την προσωπική εξέλιξη κάθε ανθρώπου με δυτική κουλτούρα.

Στην βρεφική ηλικία έχουμε μόνο την συναίσθηση ενός πυρήνα ύπαρξης (είμαι). Αυτό που αργότερα θα αποτελέσει το «εγώ είμαι». Η αντίληψη μας για τον «εξωτερικό» κόσμο περιορίζεται μόνο σε ό,τι μπορούμε να δούμε γύρω μας στο άμεσο περιβάλλον και μόνο από το σταθερό σημείο όπου βρισκόμαστε κάθε φορά.

Οι εικόνες γύρω μας είναι ρευστές και θολές χωρίς ιδιαίτερο νόημα και ο «κόσμος» περιορίζεται στον οπτικό μας ορίζοντα, ενώ ο εγκέφαλος δεν γνωρίζει ακόμη τι βλέπει. Είναι οι πρώτες προσλαμβάνουσες εικόνες που αποκτά και οι οποίες θα αποτελέσουν τα πρότυπα μας.

Τα υπόλοιπα ερεθίσματα, εσωτερικά και εξωτερικά –πείνα, πόνος, θερμοκρασία, ήχοι κλπ- είναι απλά διαφορετικές καταστάσεις ύπαρξης, καταστάσεις ανησυχίας ή απειλής ή αντίθετα ηρεμίας και γαλήνης-ασφάλειας. Πρωτογενή αρχέγονα συναισθήματα από τα οποία απορρέουν τα δευτερογενή, δυσφορία-φόβος, ευχαρίστηση-χαρά…. Η ικανότητα της άμεσης γνώσης έξω από κάθε λογική επεξεργασία είναι ακόμη παρούσα.

Ένα βρέφος δεν μπορεί να αποφασίζει με λογικούς συνειρμούς για τον ρόλο που διαδραματίζει η παρουσία της μητέρας του στη ζωή του, όμως γνωρίζει αναμφίβολα τα αισθήματα που εκείνη τρέφει γι αυτό και αντιλαμβάνεται την παρουσία της ακόμη και όταν κοιμάται. Έχει άμεση πρόσβαση στις ενεργειακές ανταλλαγές που συντελούνται γύρω του.

Καθώς ο εγκέφαλος εκπαιδεύεται με την συνεχή επανάληψη και η εστιακή ικανότητα του μεγαλώνει, «προχωρά» στις νέες γι αυτόν περιοχές, διευρύνοντας και τα όρια του κόσμου γύρω μας. Βρισκόμαστε στην κρίσιμη καμπή, το «σημείο» εκείνο όπου αρχίζει η εδραίωση της διαμόρφωσης πραγματικότητας. Μιας πραγματικότητας που έχουν ήδη περιχαρακώσει κάποιοι άλλοι για μας, σύμφωνα με τα δεδομένα που τους δόθηκαν όταν βρίσκονταν στην δική μας θέση.

Η «διαχωριστική γραμμή» χαράσσεται με την εκμάθηση της ομιλίας. Την σκυτάλη παίρνει από τους γονείς το σχολείο και εκεί τα περιθώρια της νοητικής ευελιξίας μας στενεύουν ασφυκτικά και συχνά ανεπανόρθωτα. Με την εκμάθηση της γραφής και της ανάγνωσης η Ύπαρξη μας εγκλωβίζεται για ακόμη μια φορά και μέσα στα όρια των λέξεων που αντικαθιστούν τις πρωταρχικές εντυπώσεις και έννοιες.

Το αριστερό κυρίαρχο ημισφαίριο του λόγου με τις ανεπαρκείς του, σε σχέση με το σύνολο της ανθρώπινης υπόστασης, αντιληπτικές ικανότητες κατάφερε να δομήσει την «πραγματικότητα» στα μέτρα του και εις βάρος του δεξιού ημισφαιρίου και όλων των ικανοτήτων του. Έτσι η γραμμική λεκτική σκέψη που στηρίζεται αποκλειστικά στους κανόνες της λογικής και σε χειροπιαστά ερεθίσματα αιτίου και αποτελέσματος έγινε ο κανόνας και το δεξί άλαλο ημισφαίριο εξαναγκάστηκε στην «σιωπή» ακριβώς σαν παιδί ενός κατώτερου θεού!

Η άχρονη αντίληψη της Ολότητας και η διαίσθηση, η φαντασία και το παράλογο όχι μόνο μπήκαν σε δεύτερη θέση, αλλά κατηγορήθηκαν, καταδικάστηκαν και εξορίστηκαν από την ζωή μας. Υποχρεωθήκαμε να μάθουμε να χρησιμοποιούμε «το χέρι το καλό» έτσι όπως αυτό ορίστηκε από το κοινωνικό σύστημα.

Και καταλήξαμε (πόσο βολικό για μερικούς!) σε μια «…κοινωνία βασισμένη στο μύθο της παραγωγικότητας (και στην πραγματικότητα του κέρδους) που έχει ανάγκη από μισούς ανθρώπους –πιστούς εκτελεστές, επιμελείς εργάτες αναπαραγωγής, πειθήνια όργανα χωρίς βούληση- και αυτό σημαίνει ότι είναι μια κοινωνία άσχημα φτιαγμένη και ότι είναι ανάγκη να την αλλάξουμε. Για να την αλλάξουμε χρειάζονται άνθρωποι δημιουργικοί, που να ξέρουν να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους.» Όμως «Η δημιουργικότητα είναι συνώνυμο της ‘‘αποκλίνουσας σκέψης’’, αυτής δηλαδή που έχει την ικανότητα να σπάει συνεχώς τα σχήματα της εμπειρίας. Είναι δημιουργικό ένα μυαλό που πάντα δουλεύει, που πάντα ρωτάει, που ανακαλύπτει προβλήματα εκεί που οι άλλοι βρίσκουν ικανοποιητικές απαντήσεις, που νοιώθει άνετα στις ρευστές καταστάσεις όπου οι άλλοι οσφραίνονται μόνο κινδύνους, που διαθέτει κρίση αυτόνομη και ανεξάρτητη (ακόμα κι απ’ τον πατέρα, το δάσκαλο, την κοινωνία), που αρνείται το τυποποιημένο, που καταπιάνεται απ’ την αρχή με τα πράγματα και τις έννοιες, χωρίς να εμποδίζεται από κομφορμισμούς. Όλες αυτές οι ιδιότητες εκδηλώνονται στη διαδικασία της δημιουργίας»

Και η δημιουργικότητα είναι κατεξοχήν λειτουργία του δεξιού εγκεφαλικού ημισφαιρίου. Αυτού του καθ’ όλα ισότιμου τμήματος της βιολογικής μας ύπαρξης που μας συνδέει με την Άχρονη Ολότητα των Πλατωνικών Ιδεών. Αυτού που μεθοδικά και ανελέητα το κάθε μορφής εκπαιδευτικό σύστημα καταστέλλει και απομονώνει από την ευαίσθητη νηπιακή ηλικία έως ότου το αποπροσανατολίσει, παραχωρώντας του διεξόδους μόνο μέσα από «δευτερεύουσες» καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Όσοι προσπαθήσουν με πείσμα να δημιουργήσουν τη δική τους πραγματικότητα, χαρακτηρίζονται παράξενοι, περιθωριακοί, διανοητικά απροσάρμοστοι ή και ψυχοπαθείς και εκτοπίζονται.

«Βλέπω μέσα στον καθρέφτη αυτό το κορίτσι να με κοιτάζει.

Βλέπω να πιστεύει πως είμαι τρελή, επειδή θέλω να είμαι ελεύθερη.

Όμως βλέπω μέσα στα μάτια της, ότι όπως την κοιτάζω,