Ο Αριστοτέλης για την δημόσια παιδεία

Εισαγωγικές παρατηρήσεις: Στο έργο του Πολιτικά ο Αριστοτέλης εξετάζει, ανάμεσα στα άλλα, τη σημασία της ουσιαστικής συμμετοχής των πολλών στην άσκηση της εξουσίας και τη δυνατότητά τους να συλλέγουν τις γνώσεις, να διαμορφώνουν τεκμηριωμένη γνώμη και να αποφαίνονται με παραδειγματική ευστοχία για θέματα πολιτικής δημοκρατίας, όχι σπάνια μάλιστα πιο εύστοχα και από τους ειδήμονες. Μόνο εκεί όπου αποφασίζει πραγματικά και όχι τυπικά η πλειοψηφία των πολιτών, μπορεί να ευδοκιμεί η δημοκρατία, μας λέει ο φιλόσοφος.

Μια τέτοια πλειοψηφία όμως δεν συλλέγει μόνο γνώσεις και αρετές, αλλά διέπεται και από ανεξέλεγκτα πάθη, είναι δέσμια μιας απαιδευσίας, η οποία την εμποδίζει να αυτοπροσδιορίζεται πολιτικά. Αυτό λοιπόν που συγκροτεί το ήθος των πολιτών και πιο ειδικά των νέων ανθρώπων, ώστε να κατακτούν ουσιωδώς την πολιτική αρετή και να συμμετέχουν με ορθό λόγο και με έργο στα κοινά, είναι η παιδεία. Αλλά ποια παιδεία; Η ιδιωτική ή η δημόσια; Ο Αριστοτέλης δηλώνει ρητά: η δημόσια παιδεία.

Η ενιαία και δημόσια παιδεία είναι και πρέπει να είναι ο ύψιστος σκοπός της πόλης, αποφαίνεται ο φιλόσοφος, διότι αυτή μόνο καλλιεργεί στους νέους τα κοινά ενδιαφέροντα της πολιτείας· ενδιαφέροντα που συνδέονται με την αυτάρκεια και την ευδαιμονία της πόλης, άρα και με την ευτυχία των ατόμων. Απεναντίας, η ιδιωτική παιδεία, τόσο ως προς τα περιεχόμενά της όσο και ως προς τους σκοπούς της, υπηρετεί συμφέρονται που δεν εναρμονίζονται με τα συμφέροντα της κοινότητας.

Επομένως παιδαγωγεί τους νέους με βάση τις ιδιωτικές γνώμες και τα ιδιωτικά συμφέροντα, απομακρύνοντάς τους έτσι από την υπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος και από την αναζήτηση, κατ’ επέκταση, της ευτυχίας εντός της κοινότητας.

«Αναμφισβήτητα, καθήκον του νομοθέτη είναι να ασχοληθεί σχολαστικά με την παιδεία των νέων. Γιατί αυτό, αν δεν γίνεται στις πόλεις, φθείρει τα πολιτεύματα. Πράγματι, επιβάλλεται οι νέοι να εκπαιδεύονται σύμφωνα με το πολίτευμα, διότι η νοοτροπία που καλλιεργεί κάθε πολίτευμα, αποτελεί συνήθως παράγοντα και διατήρησης του, αλλά και αρχικής εγκαθίδρυσης του, όπως για παράδειγμα η δημοκρατική νοοτροπία εγκαθιστά το δημοκρατικό πολίτευμα και η ολιγαρχική την ολιγαρχία. Πάντοτε δε, η ποιοτικά ανώτερη νοοτροπία είναι αίτιο ανώτερου πολιτεύματος …

Επιπλέον, όπως σε όλες τις ικανότητες και τις δεξιότητες υπάρχουν τρόποι να προπαιδεύεται και να εξασκείται κανείς εκ των προτέρων στις αντίστοιχες εργασίες, γινεται φανερό συνεπώς ότι ανάλογα πρέπει να ισχύουν και και για τις πραξεις τις αρετής.

Επειδή όμως ένας είναι ο σκοπός όλης της πόλης, ολοφάνερο ότι και η παιδεία επιβάλεται να είναι μία και η ίδια για όλους και να φροντίζει γι αυτήν το δημόσιο και όχι οι ιδιώτες όπως συμβαίνει σήμερα να φροντίζει τη μόρφωση των παιδιών του ο καθένας ιδιωτικά, διδάσκοντας μαθήματα της δικής του προτίμησης. Ωστόσω, για θέματα κοινού ενδιαφέροντος πρέπει και από κοινού να αναλαμβάνεται η πραγμάτωση τους.

Συγχρόνως όμως είναι λάθος κάποιος πολίτης να νομίζει ότι του ανήκει η παιδεία, αντίθετα, όλοι ανήκουν στην πόλη, γιατί ο καθένας τους είναι μόριο της πόλης και η φροντίδα που από τη φύση δείχνει κάθε μόριο αποβλέπει στην φροντίδα του συνόλου.

Σε αυτό συγκεκριμένα, θα άξιζε έπαινος στους Λακεδαιμόνιους, γιατί και ενδιαφέρονται πάρα πολύ για την αγωγή των παιδιών τους και την έχουν θεσπίσει να είναι δημόσια.

Φωτογραφίες από προσωπική συλλογή

… Είναι λοιπόν φανερό ότι πρέπει να ορίσουμε νόμους για την παιδεία και να της δώσουμε δημόσιο χαρακτήρα, ποιος όμως θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας αυτής της παιδείας και πώς πρέπει αυτή να παρέχεται [ή να ασκείται], αυτά δεν πρέπει να διαφύγουν την προσοχή μας. Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Πράγματι, δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για το τι πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι ούτε σε σχέση με την αρετή ούτε σε σχέση με την άριστη ζωή, ούτε είναι φανερό αν η παιδεία πρέπει να έχει στόχο της την άσκηση και καλλιέργεια του νου ή τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα, εάν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση και καθόλου δεν είναι φανερό τι πρέπει να επιδιώκει η παιδεία: αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές)· και για εκείνα τα θέματα που σχετίζονται με την αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία (αφού, πρώτα-πρώτα, δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για την αρετή που τιμούν, άρα είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της).

Είναι λοιπόν φανερό πως οι νέοι πρέπει να διδάσκονται από τα χρήσιμα τα πιο απαραίτητα· είναι ακόμη φανερό ότι δεν πρέπει να τα διδάσκονται όλα, καθότι οι ασχολίες διακρίνονται σε αυτές που ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και σε όσες δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και [είναι φανερό] πως από τα χρήσιμα πράγματα οι νέοι πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν κάνουν αγροίκο/ευτελή/τιποτένο αυτόν που τα μαθαίνει. Πρέπει όμως να θεωρούμε ευτελή κάθε ασχολία και τέχνη ή μάθηση που κάνει άχρηστο το σώμα ή το νου/μυαλό/πνεύμα των ελεύθερων ανθρώπων για τα έργα και τις πράξεις της αρετής».

Αριστοτέλους Πολιτικά, (Βιβλίο VIII, 1337a 0~30, 1337a33-b11)

Τα μαθήματα που διδάσκονταν την εποχή του Αριστοτέλη:

* ανάγνωση και γραφή, χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»).
* γυμναστική για την καλλιέργεια της ανδρείας.
* μουσική, χρήσιμη για τη ζωή και την ηθική διάπλαση των νέων.
* ορισμένες φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες χρήσιμες κι αυτές για τη ζωή.

Απ’ αυτή την άποψη, το πρόγραμμα εκπαίδευσης των νέων δεν επιτρέπεται να περιλαμβάνει ασχολίες που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους.

Ποιες τελικά ταιριάζουν στους ελεύθερους ανθρώπους; Εκείνες οι ενασχολήσεις που δεν κάνουν τον άνθρωπο και μάλιστα τον νέο άξεστο, αγροίκο, βάναυσο. Βάναυση είναι, κατά τον φιλόσοφο, εκείνη η ασχολία, η τέχνη, η μάθηση, που καθιστά το σώμα και το πνεύμα των ελεύθερων ανθρώπων ακατάλληλο, δηλαδή άχρηστο, για τη χρήση και την άσκηση της αρετής. Τέτοιες βάναυσες τέχνες και ασχολίες ήταν, στην εποχή του Αριστοτέλη, οι χειρωνακτικές εργασίες. Αυτές προορίζονταν για τους δούλους και όχι για τους ελεύθερους. Κρίνονταν ασυμβίβαστες με το ήθος και την κοινωνική υπόσταση του ελεύθερου πολίτη.