Τα κρυμμένα μυστικά του χορού…

Κατά το Αρχαιοελληνικό Λεξικό «όρχησις» σημαίνεται ο «χορός». Πηγάζει από το ρήμα «ορχέομαι», που σημαίνει χορεύω, εκφράζομαι δια χορού, παριστάνω με παντομιμικές κινήσεις, πηδώ, σκιρτώ, πάλλομαι. «Ορχήστρα» ονομάζεται ο μεγάλος ημικυκλικός χώρος του αττικού θεάτρου στον οποίο παρέμενε και λειτουργούσε ο χορός. Επειδή στον ίδιο χώρο φιλοξενούνταν οι μουσικοί με τα όργανα που συνόδευαν μουσικά τις παραστάσεις, κατέληξε να χρησιμοποιείται ο όρος «Ορχήστρα» για τα μουσικά σύνολα γενικά, ενώ η έννοια του χορού και του χορευτικού συγκροτήματος έχει απαλειφθεί από τον όρο, στην έννοια που δίνει ο σημερινός άνθρωπος.

Αναλύοντας το ρήμα ΟΡΧΕΟΜΑΙ με τη βοήθεια του Λεξιλόγιου Κώδικα του Σημαιοφόρου Θεολόγου, λαμβάνουμε τις εξής πληροφορίες:

Ο = ο περιορισμένος χώρος

Ρ = η ροή

ΧΕΟΜΑΙ = υγροποιούμαι – ορμώ.

Δηλαδή, ΟΡΧΕΟΜΑΙ σημαίνεται «σε χώρο ρέω και χέομαι».

Αυτή την ανάμειξη, ψυχής και σώματος, που αναφέρει ο Λουκιανός, επαλήθευσα σε ένα γαμήλιο γλέντι, όπου κάποιος από τους συγγενείς, μεγάλος σε ηλικία και με δυσκολία βάδισης, όταν έφτασε στο κέφι, ανέβηκε κουτσαίνοντας στην πίστα και χόρεψε κυριολεκτικά με ψυχή, χωρίς καμία δυσκολία. Το πρόβλημα βάδισης που πριν ήταν εμφανές, όσο κρατούσε ο χορός δεν φαινόταν πιά και ο ηλικιωμένος κύριος συντονιζόταν απόλυτα με τους υπόλοιπους χορευτές. Όταν τελείωσε ο χορός, ο κύριος αποχώρησε από την πίστα και πάλι κουτσαίνοντας…

Ο χορός είναι μία τέχνη, όπου οι γραμμές και τα σχήματα διαγράφονται νοερά στον αέρα ή την γη, με τις κινήσεις του σώματος και των άκρων. Είναι ένας μυστηριακός τρόπος να «γράφεις» και δυστυχώς, σήμερα, οι χορευτές «γράφουν», πολλές φορές, χωρίς να καταλαβαίνουν τί γράφουν και πολύ χειρότερα, οι θεατές δεν μπορούν να «διαβάσουν» τα γραφόμενα… Έτσι, όλη η κριτική σκέψη που παράγει το χορευτικό θέαμα περιορίζεται στο πόσο ωραίο σώμα ήταν αυτό που χόρευε, «τί» και «πόσα» φορούσε ή πόσο άρτια, κατά την τεχνική της, ήταν η προσπάθεια…

Ερευνώντας αυτήν την μορφή τέχνης από ένα άλλο πρίσμα, ανακαλύπτονται κάποιες ξεχασμένες αξίες της.

Σύμφωνα με τον Κώδικα της Ελληνικής Γλώσσας του Σ. Θ., ΧΟΡΟΣ σημαίνει «τα χοϊκά (χωμάτινα) σώματα, που ρέουν στον χώρο».

Οι πλανήτες που κινούνται στο διάστημα, οι κόκκοι της άμμου που στροβιλίζονται στην έρημο, οι πέτρες που κατρακυλούν από το βουνό, όλα «χορεύουν» στους ρυθμούς της Φύσης. Οι μυητικές γνώσεις των Μουσών ενέπνευσαν τον άνθρωπο να γίνει κοινωνός των μυστηρίων του Σύμπαντος κόσμου. Όντας ο άνθρωπος, ο ίδιος Φως, με τον χορό καλείται να μιμηθεί τα στροβιλίσματα και το χάδι των ακτίνων του φωτός, που αγγίζουν την γη, να χορέψει όπως τα άστρα στον ουράνιο θόλο και να λειτουργήσει σημαίνοντας τα «…ως εν ουρανώ και επί τής γης» ή «Όπως πάνω, έτσι και κάτω…».

Εξετάζοντας τις γραμμές ή τα σχήματα που «γράφει», μέσα από τις κινήσεις του, ένας χορευτής, παρατηρούνται οι εξής βασικές κατηγορίες:

α) ευθείες γραμμές

Οι νόμοι που ισχύουν για τις γραμμές και τα σχήματα στις εικαστικές τέχνες, ισχύουν και στον χορό. Έτσι, η οριζοντίωση του χορευτή σημαίνει στάση – ύπνο – θάνατο – βαριά γήινα, άκαμπτα, συναισθήματα, δηλαδή αυτά που εκφράζει η οριζόντια γραμμή. Σε χορούς όπως το ζεϊμπέκικο ή το χασάπικο, ο χορευτής «γράφει» με το σώμα ή τα μέλη του, ευθείες κάθετες γραμμές, δείχνοντας αυτό που αντιπροσωπεύουν τέτοιοι χοροί, το λεβέντικο ήθος του άντρα, που είναι ίσιος και σταράτος. Κάποιες κλίσεις του σώματος, παραπέμπουν σε συναίσθημα, που βεβαίως, είναι αυτό για το οποίο χορεύει ο άνθρωπος, εκφράζοντας «ντέρτια και καημούς»…

β) Καμπύλες και Κύκλοι

Καθώς οι καμπύλες εκφράζουν, στον εγκέφαλο, συναισθήματα, έτσι και οι κλίσεις του σώματος, όπως και κάθε αβρή κίνηση ποδιών και χεριών, παραπέμπουν στην εξωτερίκευση των συναισθημάτων.
Με αυτόν τον τρόπο εκφράζεται ο πόνος, η αγάπη, η ευαισθησία, το δέος, η χαρά, ο φόβος κ.λπ.

γ) Γωνίες και Τρίγωνα

Χοροί της Λατινικής Αμερικής, όπως το τανγκό, είναι χαρακτηριστικοί στην έκφραση της ερωτικής φλόγας και του πάθους, μέσα από γωνίες και τρίγωνα, που σχηματίζουν οι χορευτές καθώς τέτοια σχήματα παραπέμπουν σε δράση, βία σύγκρουση, θυμό, φωτιά, πάθος κ.α.

δ) Τετράγωνο και Ορθές Γωνίες

Ίσως το πιο «αφύσικο» σχήμα είναι το τετράγωνο και οι ορθές γωνίες στον χορό του ανθρώπου. Στη σημασία του Τετραγώνου, υπάρχουν οι έννοιες της Λογικής, της Διανοίας και του Μετρημένου να αντανακλώνται σ’ αυτόν τον σχηματισμό. Χοροί με τέτοιου είδους στοιχεία εμφανίστηκαν μετά το 1970 σε μεγαλουπόλεις των Η.Π.Α. σαν χοροί του δρόμου: street dance, breakdance, hip hop, funk και rap. Στους χορούς αυτούς γίνεται μία έντονη μίμηση της ρομποτικής κίνησης, αλλά και γενικά των μηχανών, μαζί με έντονες και ίσως «επιθετικές» κινήσεις από μέρους των χορευτών, όπου εμπλέκονται τριγωνικοί και γωνιώδεις σχηματισμοί.

Αυτού του είδους οι χοροί είναι νεότατοι χρονολογικά σε σχέση με τους προηγούμενους που αναφέρθηκαν παραπάνω και δείχνουν την τάση να εκφράσει ο σύγχρονος άνθρωπος αυτό που βιώνει στην εποχή των μηχανών και των τετραγωνισμένων δομών των πόλεων που ζει. Η επιθετική συμπεριφορά δείχνει τον συσσωρευμένο θυμό που ψάχνει να βρει τρόπους να εξωτερικευθεί. Έναν θυμό που, ίσως κάποιες φορές, ούτε ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να εξηγήσει την ορμή και την προέλευσή του, παρά μόνο η ψυχή του αναγνωρίζει ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι κάτι γίνεται λάθος, ότι κάπου υπάρχει αδικία και είναι πολύ θυμωμένος γι’ αυτό…

Το γεγονός επίσης ότι σε αυτούς τους χορούς, ο καθένας χορεύει μόνος του, ακόμα και αν είναι μία παρέα ατόμων που χορεύουν όλοι συγχρονισμένοι στα ίδια βήματα (σημαίνοντας την παρέα που έχει σύμπνοια), παρ’ όλα αυτά ο καθένας είναι μόνος. Οι άνθρωποι δεν αγγίζονται μεταξύ τους, ούτε έχουν σωματική επαφή, εκτός αν πρόκειται για χορό που υποδηλώνει την σεξουαλική έλξη.

Βεβαίως, υπάρχει και η περίπτωση να χορεύει ένα ολιγάριθμο συγκρότημα ατόμων, όπου ο καθένας μπορεί να έχει τον δικό του βηματισμό. Έτσι υποδηλώνεται η ελευθερία έκφρασης και ιδεών μέσα σε μία παρέα ατόμων, αλλά τις πιο πολλές φορές τα άτομα δεν αγγίζονται, οπότε η ψυχική επαφή και η βαθύτερη σύνδεση φαίνεται να παραμένει σε χλιαρά επίπεδα.

Όταν χορεύει ενωμένη μία ομάδα ανθρώπων, αναγνωρίζονται γραμμές και σχήματα με ανάλογα σημαινόμενα.

Έτσι, με τις ευθείες, που σχηματίζονται, σημαίνονται «ευθείς δηλώσεις», όπως η έννοια του «τείχους», καθώς οι πολεμικοί χοροί δίνουν την αίσθηση του αδιαπέραστου (που σημαίνεται, επίσης, με το δέσιμο των χεριών, μεταξύ των χορευτών) και είναι το φράγμα απέναντι στον εχθρό, που δίνει το σήμα «Από εδώ, δεν περνάς!», αλλά και το μήνυμα «Έχουμε, αναμεταξύ μας, πολύ ισχυρούς δεσμούς…».

Οι χοροί σε ημικύκλιο δείχνουν τον συναισθηματικό δεσμό μεταξύ των χορευτών, που κάποτε ήταν οι κάτοικοι ενός χωριού, όπου αμέσως γίνεται αντιληπτή η σχέση αλληλεγγύης και το αίσθημα της προστασίας, που εκφράζεται με το ημικύκλιο.

Ο κλειστός κύκλος κάποιων χορών, αντανακλά μία κλειστή κοινωνία, που δύσκολα δέχεται ξένους, ενώ πολλές φορές τα προστατευόμενα μέλη χορεύουν στο κέντρο.

Εκτός από τις γραμμές και τα σχήματα, υπάρχουν και πολλά συμβολικά στοιχεία, που μας βοηθούν να αντιληφθούμε τις πηγές της δημιουργίας του κάθε χορού.
Η συνήθεια του «μπροστάρη» στους ομαδικούς χορούς, παραπέμπει στο γεγονός ότι κάθε κοινωνία έχει τον αρχηγό της. Σ’ ένα χωριό υπήρχαν κάμποσοι βαρυσήμαντοι νοματαίοι, που ανελάμβαναν εξουσία, ανάλογα με την περίσταση. Έτσι ήταν ο πρόεδρος, ο παπάς, ο δάσκαλος, ο χωροφύλακας, ο πλούσιος του χωριού ή ο πιο λεβέντης… Κι όλοι αυτοί είχαν δικαίωμα να «σέρνουν» τον χορό, όπως και ο γαμπρός που χόρευε στον γάμο του. Η εναλλαγή του «πρώτου» στον χορό εκφράζει την ανάληψη εξουσίας από τον ειδήμονα, ανάλογα με την περίσταση, που έχει τον πρώτο λόγο.

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται κάποιες φωτογραφίες που δείχνουν, σε αντιπαράθεση, τους αρχαίους Ελληνικούς χορούς με τους παραδοσιακούς. Η συγκριτική αυτή μελέτη βρίσκεται στο βιβλίο της αείμνηστης Δόρας Στράτου «Ελληνικοί Παραδοσιακοί χοροί», όπου αποδεικνύει ότι οι χοροί των παππούδων μας δεν διέφεραν από τους αρχαιοελληνικούς, όπως συμβαίνει άλλωστε και με τον ρουχισμό ή τα διακοσμητικά στοιχεία.

Εικόνα από το βιβλίο της Δόρας Στράτου “Ελληνικοί
Παραδοσιακοί Χοροί”

Καθώς, ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι πρωταρχικός στην διαμόρφωση της καλλιτεχνικής έκφρασης, παρατηρείται μεγάλη διαφορά μεταξύ των οικισμών που ήταν κοντά σε επικοινωνιακούς κόμβους (πόλεις, νησιά, λιμάνια) και των οικισμών που ήταν αποκλεισμένοι στην ηπειρωτική χώρα, σε περιοχές δύσβατες ή με δύσκολες συνθήκες διαβίωσης.

Ένας τρόπος να κατανοηθεί αυτό εύκολα είναι η παρατήρηση του χορού σε ζεύγη, δηλαδή ο χορός του ζευγαρώματος… Σε κλειστές και αυστηρές κοινωνίες, ο χορός σε ζεύγη ήταν ανύπαρκτος, εκτός από το νιόπαντρο ζευγάρι, που χόρευε στο γλέντι του γάμου του.

Αλλά και η λογοτεχνική παράδοση, αυτών των κοινωνιών, ήταν ανάλογη. Έτσι, τα τραγούδια μιλούσαν για τον έρωτα με έναν έμμεσο τρόπο, χρησιμοποιώντας εικόνες από την φύση:

«Παπάκι πάει στην ποταμιά», «Κίνησε η γερακίνα», «Ένας αητός καθότανε…», «Ιτιά μου, ιτιά, λουλουδιασμένη…», «Μωρή κοντούλα λεμονιά» κ.λπ.

Σε ανοιχτές κοινωνίες, όπως των νησιών, ο χορός σε ζεύγη «επιβάλλεται…» και τα τραγούδια μπαίνουν απευθείας στο θέμα: «έλα να πάμε σ’ ένα μέρος…», «Θα πάρω μια ψαρόβαρκα, το μωρό μου…», «Να σ’ αγαπώ ηντά ‘θελα…», «Μάτια σαν και τα δικά σου…». Σ’ αυτές τις κοινωνίες ο χορός είναι πιο γρήγορος, πιο χαρωπός, πιο «πηδηχτός», αποπνέοντας τη χαρά της ζωής αλλά και την ταχύτητα με την οποία συμβαίνουν τα δρώμενα στο συγκεκριμένο περιβάλλον.

Ο ρυθμός παίζει άμεσο ρόλο στην έκφραση των βιωμάτων της ζωής των ανθρώπων. Έτσι σε έναν τόπο τραχύ, με δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, αποκλεισμένο στα βουνά ή στην ενδοχώρα, οι ρυθμοί της μουσικής είναι αργοί και οι άνθρωποι, με βαριά συρτά βήματα, χορεύουν την δύσκολη ζωή τους, τον χρόνο που κυλά αργά, αλλά και την σχέση ζωής και θανάτου (τρία βήματα μπρος, ένα πίσω, τρείς μέρες καλές, μία κακή, τρείς γεννήσεις κι ένας θάνατος…), χωρίς βεβαίως να αποκλείονται και οι πιο χαρωποί ρυθμοί, για να εκφράσουν τις χαρές τους.

Σε άλλα περιβάλλοντα, στα πεδινά, πιο κοντά στην θάλασσα, όπως π.χ. στην Καλαμάτα, ο χορός έχει μεγαλύτερη ταχύτητα και τα βήματα είναι επτά μπρος και δύο πίσω.

Μέσα από αυτά τα παραδείγματα, γίνεται κατανοητή η σχέση περιβάλλοντος και ζωής, με τον χορό, τις γραμμές και τα σχήματά του, τον ρυθμό και την ταχύτητά του.

Ένας λόγος που, οι παραδοσιακοί μας χοροί, θεωρήθηκαν «ξεπερασμένοι» από μία μεγάλη μερίδα ανθρώπων, κατά την εποχή της «εισαγόμενης» ξενικής νοοτροπίας στην χώρα μας, ήταν γιατί πολλοί άνθρωποι έγιναν αστοί ή πρωτευουσιάνοι. Έτσι, ήθελαν να αποτινάξουν κάθε τί που τους θύμιζε το χωριό (καθότι αναβαθμισμένοι…), αλλά και γιατί στο νέο τους περιβάλλον, όλα αυτά τα συναισθηματικά, περί δεσμών αλληλεγγύης, προστασίας, «όλοι είμαστε ένα» κ.λπ., δεν λειτουργούσαν πλέον στην ζωή τους.

Ο κάθε ένας, μόνος του πιά, ζούσε και χόρευε, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, πιθηκίζων χορούς αλλοτρίων…

Βιβλιογραφία:

• Κώδικας της Ελληνικής Γλώσσας, του Σημαιοφόρου Θεολόγου, Αλφαβητικός Λεξιλόγιος Κώδιξ – Μέθοδος «Έλλην Λόγος», ramafa.gr
• Οι σημαινόμενες με λεζάντα εικόνες είναι από το βιβλίο της Δόρας Στράτου «Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί» του Οργανισμού Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, 1979.

Απόσπασμα από το βιβλίο της Φωτεινής Τυράσκη «Φύση, Τέχνη και Υποσυνείδητα μηνύματα», εκδόσεις «Νάξιος» – naxios.gr

Η Φωτεινή Τυράσκη είναι πτυχιούχος των Τ.Ε.Ι. Αθηνών, της Σχολής Γραφικών Τεχνών και Καλλιτεχνικών Σπουδών, του Τμήματος Γραφιστικής, με ειδικότητα στη Γραφιστική Κινηματογράφου, το Κινούμενο Σχέδιο και τα Ειδικά Εφέ.