H Eπανάστασις του 1821 και ο Διαφωτισμός (ελληνικός και ξένος)

Ὑπό τοῦ Γέροντος Μαξίμου Ἰβηρίτου

Εἰς διάφορα συγγράμματα καί ὁμιλίας διατυποῦται καί ἐκφράζεται ὑπό τινων, ὅτι ἡ ἐλευθερία τοῦ ἡμετέρου Ἔθνους εἶναι ἐπίτευ­γμα τοῦ διαφωτισμοῦ. Ἀλλά ποίου διαφωτισμοῦ; Συνήθως δέν τό διευκρινίζουν καί ἀφήνουν νά ἐννοηθῇ ὅτι εἶναι ἐπίτευγμα τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ!

Κατ᾿ οὐσίαν πρόκειται διά παραπληροφόρησιν καί νόθευσιν τῆς ἀληθείας, καθότι ὁ λεγόμενος δυτικός διαφωτισμός ἤ σκοταδισμός, εἶχε σαφῶς ἀντιχριστιανικόν καί ἀντικληρικόν πνεῦμα. Ἕν πνεῦμα ὀρθολογιστικόν εἰς τήν βάσιν αὐτοῦ, τό ὁποῖον ἀπέῤῥιπτε τήν ἔννοιαν τοῦ ζῶντος καί ἐν Τριάδι προσκυνουμένου Θεοῦ, τήν αὐθεντίαν τῆς Ἐκκλησίας καί τήν πνευματικήν ἐξουσίαν τοῦ Κλήρου. Ἐβασίζετο εἰς τόν ψυχρόν ὀρθολογισμόν καί ἐμίσει τάς παραδόσεις τῶν λαῶν· ἐθεοποίει τήν λογικήν, ἐκαλλιέργει τήν θρησκευτικήν ἀδιαφορίαν καί ἐνόθευε τήν πατρογονικήν θρησκευτικήν παράδοσιν, εὐσέβειαν καί εὐλάβειαν τοῦ πιστοῦ λαοῦ μας· ἠνοχλεῖτο ἀπό τάς θρησκευτικάς πεποιθήσεις τῶν ἀνθρώπων καί ἐπεκρότει τόν ἐπίγειον εὐδαιμονισμόν, τήν ἄνεσιν, τήν ἀνάπαυσιν καί τήν κοσμικήν σοφίαν. Εἰς τήν παγίδα αὐτοῦ ἔπεσε, δυστυχῶς, καί ὁ κατά τά ἄλλα πατριώτης Ἀδαμάντιος Κοραῆς καί πλεῖστοι Ἕλληνες ψευδοδιαφωτισταί, οἵτινες ἐπέστρεψαν ἐν Ἑλλάδι ἐξ Εὐρώπης μέ φραγκικήν τιάραν.

Ἡ τάσις τῆς ἐν λόγῳ διανοήσεως, ἐπιζητούσης ὅπως παραμερίσῃ πάσας τάς ἐπί τῆς παραδόσεως καί αὐθεντίας στηριζομένας διδασκαλίας καί ἐπιλύσῃ ὅλα τά θεωρητικά προβλήματα τοῦ ἐπιδιωκομένου σκοποῦ καί τά πρακτικά προβλήματα τῆς ζωῆς διά τῆς λογικῆς σκέψεως, εἰς τήν ἀρχαίαν ἐποχήν ἐξεπροσωπεῖτο κυρίως ὑπό τῶν σοφιστῶν. Κατά τήν νεωτέραν ἐποχήν, αἱ ἀρχαί τοῦ διαφωτισμοῦ ἀνάγονται εἰς τήν θρησκευτικήν μεταῤῥύθμισιν καί εἰς τόν φιλοσοφικόν ἐμπειρισμόν, τόν διδαχθέντα ὑπό δύο Ἄγγλων φιλοσόφων κατά τόν 17ον καί 18ον αἰῶνα. Εἰς τήν Γαλλίαν, λαβών οὗτος τήν ἀρχήν ἐκ τῆς Ἀγγλίας, ἐξειλίχθη διά πολιτικούς λόγους εἰς μεγαλυτέραν ῥιζοσπατικότητα καί ἔφθασεν εἰς τόν ἀθεϊσμόν καί τόν ὑλισμόν.

Ὁ διαφωτισμός κατέκλυσε καί τήν Γερμανίαν. Εἰς τήν Ἰταλίαν δέν ἐνεφανίσθη ὡς φιλοσοφικόν ῥεῦμα, ἀλλ᾿ ὡς κίνησις ἐναντίον τοῦ Κλήρου. Εἰς τήν νεωτέραν Ἑλλάδα ἐνεφανίσθη ὡς δεϊσμός, ὑπό τοῦ Θεοφίλου Καΐρη καί, ὑπό τήν ἐπήρειαν τοῦ ὑλισμοῦ, ὡς ἀντίθεσις κατά τοῦ Κλήρου καί κατά τῆς πνευματικῆς τοῦ Ἔθνους παραδόσεως.

Εἰς τό θρησκευτικόν ἐπίπεδον, ὁ διαφωτισμός ἠθέλησε νά διαμορφώσῃ μίαν φυσικήν θρησκείαν. Οἱ περισσότεροι ἐκ τῶν διαφωτιστῶν ἐδέχοντο τήν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ (δεϊσταί), ἀπέῤῥιπτον ὅμως τό περί προπατορικοῦ ἁμαρτήματος δόγμα. Ἀνεζήτουν τόν πυρῆνα τῆς θρησκευτικότητος εἰς τήν ἠθικότητα καί ἦσαν κεκηρυγμένοι ἔναντι τῶν διαφόρων θρησκειῶν καί δογμάτων ὑπέρ τῆς ἀνεξιθρησκίας· ὅμως οἱ ἀκραῖοι διαφωτισταί ἔφθασαν εἰς τόν ὑλισμόν καί τόν ἀθεϊσμόν.

Ὡς πρός τό πρόβλημα τοῦ δικαίου καί τῆς πολιτείας, οἱ ὁπαδοί τοῦ διαφωτισμοῦ ὑπεστήριζον τήν ὕπαρξιν τοῦ φυσικοῦ δικαίου. Ἀντελαμβάνοντο τό Κράτος, ὡς λαμβάνον ὑπόστασιν κατόπιν συμβάσεως τῶν ἀποτελούντων αὐτό ἀτόμων. Ὡς πρός τήν ὀργάνωσιν αὐτοῦ, ἠκολούθουν τήν θεωρίαν περί χωρισμοῦ ἐξουσιῶν. Γενικῶς, ἔτεινον πρός τόν κοσμοπολιτισμόν· ὑπεστήριζον ὅμως καί τά ἐθνικά ὑπέρ ἀνεξ­αρτησίας τῶν λαῶν κινήματα καί τά ἀτομικά τοῦ πολίτου δικαιώματα, καί ἐπίσης τήν ἀμερικανικήν καί τήν γαλλικήν ἐπανάστασιν.

Ὡς πρός τό ζήτημα τῆς παιδείας, ὁ διαφωτισμός ἠθέλησε νά προαγάγῃ τήν παιδείαν, ἐζήτησε τήν γενίκευσιν τῆς στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως καί τήν συστηματικήν διαμόρφωσιν τῆς ἐπαγγελματικῆς μορφώσεως μέ νέους τρόπους ἀγωγῆς καί διδασκαλίας· ὅμως ἐπειδή οἱ εἰρημένοι διαφωτισταί ἐπίστευον ἀποκλειστικώτερον εἰς τήν δύναμιν τοῦ λογικοῦ, εἶχον παραμελήσει τήν καλλιέργειαν τοῦ συναισθήματος καί τῆς βουλήσεως. Τέλος, γενικόν γνώρισμα τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ εἶναι ἡ ἐπιδίωξις θεωρητικῆς σαφηνείας, ἥτις ὅμως παραβλέπει τό μεταφυσικόν βάθος τῆς πραγματικότητος. Αἱ μονομέρειαι τοῦ ἀνωτέρω διαφωτισμοῦ ἐγένοντο ἀφορμή νά σημειωθῇ περί τό τέλος τοῦ 18ου αἰ.μία σοβαρά καί γεγενικευμένη κατ᾿ αὐτοῦ ἀντίδρασις (Θ.Η.Ε, 4ος τόμ., Ἀθῆναι 1964, στ. 11881190).

Ἀπό ἑλληνικῆς πλευρᾶς, ἐπειδή ὁ κακόφρων δυτικός διαφωτισμός ἔθιγεν ἀληθείας τῆς Ἐκκλησίας, προεκάλεσε τόν ἀντιδιαφωτισμόν τῶν συντηρητικῶν ἐν Ἑλλάδι ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν καί ἀνθρώπων ἐκ τῶν λαϊκῶν στρωμάτων, οἵτινες συν­έστησαν τάς πρώτας θρησκευτικάς κινήσεις, λαβούσας ἀργότερον τήν μορφήν τῶν θρησκευτικῶν ὀργανώσεων· φαινόμενον σπάνιον εἰς τά ἄλλα ὀρθόδοξα Κράτη (Πανώτη Ἀριστείδη, Τό Συνοδικόν τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας, Ἀθήνα 2008, σελ. 615).

Κυματοθραῦσται ἐν Ἑλλάδι τοῦ νοσηροῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ ἐστάθησαν ὁ Ἅγιος Εὐγένιος ὁ Αἰτωλός, ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ Ὅσιος Ἀναστάσιος ὁ Γόρδιος, ὁ Ἐθνοϊερομάρτυς Πατριάρχης ΚΠόλεως Ἅγιος Γρηγόριος Ε΄, ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις, ὁ Βενιαμίν ὁ Λέσβιος, ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης, οἱ Ἁγιορεῖται Κολλυβάδες, ὁ στρατηγός τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως Ἰωάννης Μακρυγιάννης, ὁ θεωρητικός τοῦ Ἀγῶνος Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων, ὁ ἔξοχος Κυβερνήτης Ἰωάννης Καποδίστριας, τά ἱερά σφάγια τοῦ ἑλλαδικοῦ Κράτους Χριστοφόρος Παπουλᾶκος καί Κοσμᾶς Φλαμιᾶτος, καί ἕτεροι πολλοί. Οὗτοι ὑπῆρξαν οἱ γνήσιοι ἐκφρασταί τοῦ ὑγιοῦς διαφωτισμοῦ καί πρόδρομοι τῆς ἀναστάσεως τοῦ ἡμετέρου Γένους!

Ὁ ἀγών ἦτο πολυετής καί σκληρώδης. Διά παράδειγμα ἀναφέρομεν ὅτι ὁ σπουδαῖος Διδάσκαλος τοῦ Γένους Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, ὅστις ἐξέφραζε τάς ἀντιῤῥητικάς θέσεις τῆς Ἁγιορειτικῆς κολλυβαδικῆς κινήσεως κατά τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ, συνέγραψε μέ παρότρυνσιν τοῦ Πατριάρχου Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Ε΄δύο βιβλία: «Πατρική Διδασκαλία» καί «Χριστιανική Ἀπολογία», ἐκδοθέντα ἀπό τό ἐν ΚΠόλει Πατριαρχικόν Τυπογραφεῖον. Εἰς αὐτά κατακρίνονται αἱ ἀνατρεπτικαί ἰδέαι τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ πρός χειραφέτησιν τοῦ ἀνθρώπου ἀπό κάθε εἴδους κηδεμονίαν καί τήν ὑποταγήν του μόνον εἰς τήν λαϊκήν κυριαρχίαν, διεκδικοῦσαν πλέον αὐτονομίαν ἀπό τάς παραδόσεις καί δεσμεύσεις αἰώνων.

Ὁ πλέον πρακτικός καί ἀποτελεσματικώτερος πάντων εἰς τόν ἀγῶνα κατά τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ καί ὑπέρμαχος ἑνός ὑγιοῦς τοιούτου πρός ἀπόκτησιν τῆς ἐλευθερίας τῶν ὑποδούλων Ῥωμιῶν, διά τῆς παιδείας καί ἠθικοπνευματικῆς ἐξυψώσεως αὐτῶν, ἦτο ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὅστις μόνος ἔλαβεν εἰς χεῖρας τό ἄροτρον καί ἐκαλλιέργησεν ὡς ἄριστος γεωργός ἅπασαν τήν τότε τουρκοκρατουμένην Ἑλλάδα καί ἰδιαιτέρως τήν ὕπαιθρον τῆς Ἠπείρου, Θεσσαλίας καί Μακεδονίας εἰς τέσσαρας ἐν ὅλῳ περιοδείας. Τό κήρυγμά του ἔφερε χαρακτῆρα θρησκευτικόν, ἠθικοκοινωνικόν καί ἐθνικόν.

Ἡ ἐποχή, καθ᾿ ἥν ἤκμασεν ὁ ἔνδοξος Πατροκοσμᾶς (1714- 1779) καί ἐκλήθη νά δράσῃ ἐν τῷ κόσμῳ, ἦτο διά τό ἑλληνικόν Ἔθνος οἰκτρά ἀπό θρησκευτικῆς, κοινωνικῆς καί ἐθνικῆς πλευρᾶς. Εἰς πλεῖστα μέρη τῆς Ἑλλάδος καί ἰδίᾳ εἰς τάς ὀρεινάς περιοχάς, ὁ ἱερεύς ἦτο σπάνιον πρᾶγμα. Οἱ ἄνθρωποι ἀπέθνησκον δίχως νά βαπτισθοῦν, ἀλλ᾿ οὔτε καί νά κηδευθοῦν θρησκευτικῶς. Ἡ σχεδόν παντελής αὕτη ἀπουσία ἐκκλησιαστικῆς καί σχολικῆς ἀγωγῆς, ὡς καί αἱ ὑλικαί στερήσεις τῆς ζωῆς καί τά λοιπά δεινά, ἅτινα ὑφίσταντο οἱ ὑπόδουλοι ἐκ τῆς τουρκικῆς βαρβαρότητος, εἶχον πρό πολλῶν ἐτῶν δημιουργήσει καί παγιώσει μίαν πρωτόγονον καί ἀγρίαν κατάστασιν. Ἡ λῃστεία ἐπίσης, ἡ αὐτοδικία καί ἡ βαρβαρότης ἐβασίλευον παντοῦ. «Δέν βλέπετε (ἔλεγεν), ὅτι ἀγρίευσε τό Γένος μας ἀπό τήν ἀμάθειαν καί ἐγίναμεν ὡσάν θηρία;».

Ἀλλά τό φοβερώτερον, ὅπερ ἠπείλει παντελῆ ἐξαφάνισιν τοῦ Ἔθνους, ἦσαν οἱ εἰς ἀπίστευτον ἔκτασιν ἐξισλαμισμοί τῶν Ἑλλήνων· οἵτινες, μή ὑποφέροντες τό φρικτόν παιδομάζωμα, τάς καταθλιπτικάς φορολογίας καί ἄλλα τοιαῦτα, προσήρχοντο οἰκειοθελῶς εἰς τόν ἰσλαμισμόν, πολλάκις δέ καί ἱκετευτικῶς ἐζήτουν νά γίνουν μωαμεθανοί. Ὁλόκληρα χωρία καί περιοχαί ἐξισλαμίζοντο ὁμαδικῶς μετά τῶν ἱερέων των καί ἔχανον οὕτω τήν θρησκείαν των, μετ’ αὐτῆς δέ καί τήν ἐθνικήν συν­είδησιν καί γλῶσσαν.

Ὅπως ἀναφέρουν διάφοροι σύγχρονοι περιηγηταί, μία γενική τάσις πρός θρησκευτικήν ἀποστασίαν ἐχαρακτήριζε τήν ἐποχήν ἐκείνην, εἰς σημεῖον ὥστε τό ὀθωμανικόν Κράτος ἐσκέφθη νά περιορίσῃ τούς ἐξισλαμισμούς, διό καί ἐδημοσίευσε σχετικόν διάταγμα, φοβούμενον μήπως ἐκλείψουν οἱ φορολογούμενοι. Καί δέν ἦτο μόνον ἡ βαρβαρότης, ἡ στυγνή καταπίεσις καί τά ἄλλα δεινά, ἅτινα ἐπεσώρευσαν οἱ τραχεῖς ἐξ Ἀνατολῆς κατακτηταί εἰς τό ὑπόδουλον Γένος. Τοῦτο εἶχεν ἐπί πλέον νά ἀντιμετωπίσῃ καί τήν ὕπουλον καί ἀδίστακτον πολιτικήν τῶν ἀπλήστων Ἑνετῶν, τήν δολιότητα καί κακεντρέχειαν τῶν Καθολικῶν, οἵτινες ἀπέβλεπον εἰς τήν πλήρη ἐξουθένωσιν καί ὑποταγήν τῆς καθ᾿ ἡμᾶς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τόν πάπαν τῆς Ῥώμης· εἶχε νά ἀντιμετωπίσῃ τάς ἐδαφικάς βλέψεις τῶν ἰσχυρῶν ἡγεμόνων τῆς Εὐρώπης (Ἰταλίας, Αὐστρίας, Γαλλίας, Ῥωσίας) πρός τά ἑλληνικά ἐδάφη τῆς τότε ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας· εἶχεν ὡσαύτως νά ἀντιμετωπίσῃ καί τήν σκληράν ἐκμετάλλευσιν τῶν ξένων καί ἐνίοτε ἐντοπίων τυραννίσκων, συνεργαζομένων ἁρμονικῶς μετά τῶν Τούρκων δυναστῶν εἰς τήν μεθοδικοτέραν ἀφαίμαξιν καί ἐξάντλησιν τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου.

Εἰς τήν κατάλληλον ταύτην στιγμήν ἐνεφανίσθη ὁ ἀκούραστος ὁδοιπόρος Ἐθναπόστολος Ἅγιος Κοσμᾶς, μέ ἀγῶνα εἴκοσιν ὁλοκλήρων ἐτῶν, διά νά περισώσῃ ὅ,τι ἀπέμεινε καί νά σταθῇ ὁ ἴδιος ἀνάχωμα διά τήν μή ὁλοκληρωτικήν ἐκρίζωσιν τῆς χριστιανικῆς πίστεως τῶν ὑποδούλων Χριστιανῶν ὑπό τῶν Τούρκων, ὅπως ἔκαμον καί ὅλοι οἱ μετά τήν Ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Ἅγιοι Νεομάρτυρες· πρωτεργάται καί οὗτοι τῆς ἐθνικῆς ἡμῶν Παλιγγενεσίας, πρός τούς ὁποίους τό Ἔθνος καί ἡ Ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία ὀφείλουν πολλά. Ὁ χριστολάτρης οὗτος Ἅγιος ἀνήκει ὄντως εἰς τήν κατηγορίαν ἐκείνων τῶν κηρύκων, τούς ὁποίους ἀποστέλλει ὁ Θεός εἰς δυσκόλους στιγμάς, ἵνα, ὡς λέγει ἡ προφητεία τοῦ προφήτου Ἰερεμίου, διπλοῦν ἔργον ἐπιτελέσουν: «τό ἐκριζώνειν καί τό φυτεύειν» (Ἰερεμ. α΄ 10).

Ἡ μόρφωσις τῶν ὑποδούλων ἦτο ἰδιαίτερος στόχος τοῦ Ἁγίου, πρᾶγμα ὅπερ ἐπετεύχθη κατά παράδοξον τρόπον εἰς τήν ἐποχήν του. Ἡ διά τῆς παιδείας πνευματική ἀναγέννησις τοῦ ὑποδούλου Ἑλληνισμοῦ ὀφείλεται κατά μέγα μέρος εἰς τόν Πατροκοσμᾶν. Ὡς γνωστόν, ἡ παιδεία εἶναι ἡ βάσις κάθε ἐθνικῆς καί πνευματικῆς ἀναγεννήσεως, εἶναι τό κύριον μέσον τῆς ἐξυψώσεως καί τῆς προόδου τοῦ ἔθνους εἰς τόν πολιτισμόν. Αὐτό ἀποδεικνύει ἡ ἱστορία. Δυνάμεθα οὕτω νά εἴπωμεν ὅτι πρό τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 προηγήθη μία ἄλλη τοιαύτη Ἐπανάστασις, ἡ ὁποία προητοίμασε καί ἔθεσε τά θεμέλια τοῦ Νεοελληνικοῦ πολιτισμοῦ.

Ἡ παιδεία τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ εἶναι χριστοκεντρική. Δέν ἤθελε παιδείαν ἄθεον, ὑλιστικήν, ἥτις ὁδηγεῖ εἰς τήν ἐκμετάλλευσιν καί τήν ἀποθηρίωσιν τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ζωῆς, ὅπως ἀποτεθηριωμένη καί ὑλιστική εἶναι καί σήμερον. Ἡ παιδεία αὐτοῦ εἶναι ἡ παιδεία τῶν φιλοκαλικῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ ἀληθινοῦ διαφωτισμοῦ τῆς Ῥωμιοσύνης, ἥτις ἀντιπαρετέθη ἔναντι ἐκείνης τῶν δυτικοφρόνων, τῶν γραικύλων, τῶν κοραϊκιστῶν, ἔναντι τῶν ψευδωνύμων φώτων, ἅτινα εἰσέβαλον ἀπό τῶν μέσων τοῦ 18ου αἰ. εἰς τήν ὑπόδουλον ἑλληνικήν Ἀνατολήν, διά νά πλήξουν, νά δηλητηριάσουν καί νά ὁδηγήσουν τό Γένος εἰς μίαν ἄλλην αἰχμαλωσίαν· πρᾶγμα τό ὁποῖον ἐπιχειρεῖται καί πάλιν ἐν Ἑλλάδι κατά τούς τελευταίους χρόνους ὑπό ξένων κέντρων, μέσῳ τοῦ ἐλεγχομένου κατά τό πλεῖστον μιντιακοῦ συστήματος καί ἄλλων φορέων.

Εἰς τήν θέσιν του ἔναντι τῶν Τούρκων, ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ἔμενε πιστός εἰς τήν κεχαραγμένην ἤδη τακτικήν ἀπό τόν πρῶτον μετά τήν Ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Πατριάρχην Γεννάδιον Β΄τόν Σχολάριον· ἤτοι, βραχυπρόθεσμος συνεργασία καί κατευνασμός τοῦ θηρίου καί πρόκρισις τοῦ Τούρκου, ὡς ὀλιγώτερον ἐπικινδύνου διά τήν ψυχήν ἀπό τόν Φράγκον: «Καί διατί δέν ἔφερεν ὁ Θεός (ἔλεγεν) ἄλλον βασιλέα, πού ἦταν τόσα ρηγάτα (=βασίλεια) ἐδῶ κοντά νά τούς τό δώσῃ, μόνον ἔφερε τόν Τοῦρκον μέσαθε ἀπό τήν Κόκκινη Μηλιά καί τοῦ τό ἐχάρισεν; Ἤξερεν ὁ Θεός, πώς τά ἄλλα ρηγᾶτα μᾶς βλάπτουν εἰς τήν πίστιν, καί ὁ Τοῦρκος δέν μᾶς βλάπτει. Ἄσπρα (=χρήματα) δῶς᾿του καί καβαλλίκευσέ τον ἀπό τό κεφάλι…». Ἔδιδεν οὕτω μίαν ἀπάντησιν εἰς τούς δυτικόφρονας ἑνωτικούς· ὅμως δέν ἐδίσταζεν, ὅταν ἔπρεπε, νά ἀποκαλύπτῃ τούς ἐχθρούς τῆς Πίστεως καί τοῦ Γένους: « Ὁ ἀντίχριστος (ἐτόνιζεν) ὁ ἕνας εἶναι ὁ Πάπας καί ὁ ἕτερος εἶναι αὐτός, πού εἶναι εἰς τό κεφάλι μας. Χωρίς νά εἴπω τό ὄνομά του, τό καταλαβαίνετε…».

Οὐδείς ἄλλος προγενέστερος ἤ κατοπινός Ἐθναπόστολος δέν ἐπεκοινώνησε τόσον μέ τήν λαϊκήν ψυχήν, ὅσον ὁ Πατροκοσμᾶς. Ὁ θρῦλος αὐτοῦ παραμένει ζωντανός ἀκόμη καί σήμερον εἰς ὅλην τήν Θεσσαλίαν, Μακεδονίαν, Θρᾴκην, Στερεάν, Πελοπόννησον, τάς νήσους τοῦ Αἰγαίου καί τοῦ Ἰονίου πελάγους, τήν παλαιάν Ἰλλυρίαν (=σημερινήν Ἀλβανίαν) καί τήν Νότιον Σερβίαν. Κάθε τόπος τόν ὁποῖον διῆλθε καί ἐκήρυξε, κάθε λίθος τόν ὁποῖον ἐπάτησε, κάθε Σταυρός τόν ὁποῖον ἔστησε, καί ἔστησε χιλιάδας εἰς τά Βαλκάνια, ἀναθυμοῦνται τόν μέγαν Διδάσκαλον καί ἀναῤῥιγοῦν εἰς τήν μνήμην του. Οὐδείς Ἕλλην δέν ἔχει τόν θρῦλον τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ, παρατηρεῖ ὁ βιογράφος του Φάνης Μιχαλόπουλος εἰς τό ἐξαίρετον ἔργον του: «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Ὁ Ἐθναπόστολος» (Ἀθῆναι 1968, σελ. 195).

Ὁ Πατροκοσμᾶς, καθώς σημειοῖ, ὑπῆρξεν ὁ μεγαλύτερος λαϊκός ἀναγεννητής τῆς Τουρκοκρατίας καί ὁ κατ᾿ ἐξοχήν Ἅγιος τῆς κλεφτουριᾶς, ἥτις διά τοῦ σπαθίου της ἔδωσε τήν πολυπόθητον ἐλευθερίαν εἰς τούς κατατρεγμένους Γραικούς. Τά Ἄγραφα, τό Ξηρόμερον, ἡ Πίνδος, τά Χάσια, ὁ Ὄλυμπος, τό Βέρμιον, ὁ Γράμμος, τά Τζουμέρκα, τά βουνά τῆς Χειμάῤῥας καί τοῦ Σουλίου ἀντελάλησαν καί ἀντιλαλοῦν τόν θρῦλον αὐτοῦ. Ἦτο δέ τοσαύτη ἡ πίστις τοῦ λαοῦ καί τῶν κλεφτῶν εἰς τήν θαυματουργικήν αὐτοῦ δύναμιν, ὥστε εἰς πολλά μέρη τῆς Θεσσαλίας, τῆς Μακεδονίας, τῶν Ἀγράφων καί τῆς Στερεᾶς ἐκηρύχθη ἡ Ἐπανάστασις τοῦ ᾿21 μέ τόν περίφημον κατωτέρω στίχον: «Βοήθα μας, Ἅγιε Γιώργη, καί σύ, Ἅγιε Κοσμᾶ, νά πάρουμε τήν Πόλη καί τήν Ἁγιά Σοφιά».

Ὁ ἱστορικός ἐρευνητής Ἰωάννης Μαμαλάκης, εἰς τό ἐμπεριστατωμένον πόνημά του, ὑπό τίτλον: «Τό Ἅγιον Ὄρος (Ἄθως) διά μέσου τῶν αἰώνων», γράφει τά ἑξῆς σπουδαῖα καί ἄγνωστα τοῖς πολλοῖς διά τόν Ἅγιον Κοσμᾶν (Θεσσαλονίκη 1971 σελ. 371 καί 421): Μεγάλη μορφή τῆς Ἱ. Μονῆς Φιλοθέου κατά τήν περίοδον τοῦ 18ου αἰ., διά τήν ὁποίαν σεμνύνεται ὁ Ἑλληνισμός, εἶναι ὁ Ἰσαπόστολος καί Ἱερομάρτυς Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός (17141779). Οἱ δραστήριοι Πατριάρχαι ΚΠόλεως Σεραφείμ ὁ Β΄ καί ὁ μετ᾿ αὐτόν Σαμουήλ Α΄ὁ Χατζερῆς, ἐλπίζοντες ὅτι διά τῆς Ῥωσίας~ «τό ξανθόν γένος» θά ἐπετυγχάνετο ἡ ἀπελευθέρωσις τοῦ Γένους ἡμῶν, ἀπέστειλαν τόν Ἅγιον Κοσμᾶν, ὅπως προετοιμάσῃ τόν λαόν τῶν ἐπαρχιῶν διά τήν γενικήν ἐξέγερσιν μετά τήν κήρυξιν τοῦ πολέμου ὑπό τῶν Ῥώσων κατά τῆς Τουρκίας.

Ἐρχόμενος, λέγει, ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς εἰς τόν Ὄλυμπον, ἐμύησε τόν ΓεροΒλαχάβαν καί τόν Σταθᾶν, ὅπως καί τούς Λαζαίους τῆς Κατερίνης καί ἄλλους ἀρματολούς εἰς τήν μέλλουσαν ἐν Ἑλλάδι ἐξέγερσιν κατά τά ῥωσικά σχέδια. Ὁμοίως ὥρκισε τούς ἐπισημοτέρους καπεταναίους τῶν ὀρεινῶν χωρίων τῆς Πίνδου, ἵνα συμμετάσχουν τῆς Ἐπαναστάσεως, ὅτε θά ἤρχιζεν ὁ πόλεμος μεταξύ Ῥωσίας καί Τουρκίας. Εἰς τήν Ἤπειρον (λέγει) ἐμύησε καί τούς Κατσαντωναίους, οἵτινες κατά τάς ὑποδείξεις αὐτοῦ ἔλαβον κατόπιν μέρος εἰς ὅλα τά ἀπελευθερωτικά κινήματα.

Καί συνεχίζει: Μετά τήν κήρυξιν τοῦ Ῥωσοτουρκικοῦ πολέμου κατά τά ἔτη 1769 καί 1770, κατά τήν παράδοσιν, ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς εὑρισκόμενος εἰς τήν Αἰτωλίαν καί Ἀκαρνανίαν «ὑπεκίνει πρός ἐξέγερσιν». Ὅμως τό 1770 ἠκολούθησαν φοβεραί ἐπιδρομαί καί ἐρημώσεις ἐκ μέρους τῶν Τούρκων, διό ἠναγκάσθη νά μεταβῇ εἰς τήν Κεφαλληνίαν, ἔνθα κατόπιν ἐκαυτηρίαζε τήν ὑπό τῶν Ῥώσων ἐγκατάλειψιν. Ἔκτοτε ἐπεδίωξε μόνον τήν θρησκευτικήν, ἠθικήν καί πνευματικήν ἀναγέννησιν τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, μέχρι νά ἔλθῃ τό ποθούμενον. Συμφώνως πρός τήν ἐκτίμησιν ἄλλων ἱστορικῶν, ὁ ἀπό Θεοῦ ἐμπνευσμένος Πατροκοσμᾶς ἔκρινεν, ὅτι δι᾿ αὐτοῦ καί μόνον τοῦ τρόπου θά ἠδύνατο τό δοῦλον Γένος νά βαδίσῃ μέ ἀσφαλῆ τρόπον πρός τήν ἔξοδον αὐτοῦ ἐκ τοῦ τάφου.

Ὁ ἀείμνηστος ἐπίσης Μητροπολίτης Αὐγουστῖνος Καντιώτης, εἰς τό πρωτότυπον διά τόν Ἅγιον πόνημά του, ὑπό τίτλον «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός», λέγει τά ἑξῆς σχετικά (Ἀθῆναι 1997, σελ. 2526): «Μαθηταί του ὑπῆρξαν χιλιάδες. Ὁ Σαμουήλ, ὁ διάσημος ἐκεῖνος ἱερομόναχος, ὅστις ἔθεσε πῦρ καί ἐνεταφιάσθη εἰς τά ἐρείπια τοῦ Σουλίου, ὁ ἐκ Σαμαρίνης νεομάρτυς Δημήτριος, ὅστις ζῶν ἐκτίσθη καί ἐμαρτύρησε, χιλιάδες ἀρματολοί καί κλέφται, οἱ ὁποῖοι ὡς μικρά παιδία τόν ἤκουον καί ἀνδρωθέντες κατόπιν συμμετέσχον εἰς τόν ἱερόν ἀγῶνα τοῦ 1821, ὑπῆρξαν ἀφωσιωμένοι μαθηταί του».

Ἐξετάζοντες μετά προσοχῆς τό πολυετές ὁδοιπορικόν τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ, παρατηροῦμεν ὅτι οὗτος ἦτο ἐξ ἀρχῆς ἀποφασισμένος νά προσφέρῃ τόν ἑαυτόν του ἀνάλωμα εἰς τήν προσπάθειαν ἀπελευθερώσεως τοῦ ἑλληνικοῦ Ἔθνους. Ἐνδεδυμένος τό τετριμμένον ῥάσον τοῦ Μοναχοῦ, περιώδευσε πόλεις καί χωρία νύκτα τε καί ἡμέραν, παροτρύνων τόν λαόν νά ἀνοίξῃ τά ὄμματα αὐτοῦ εἰς τό φῶς τοῦ ἑλληνικοῦ κλέους καί τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ὡμίλει περί τοῦ Ἡρακλέους, περί τοῦ Θησέως, περί τοῦ Ἀχιλλέως κ.λπ., ὡσάν νά τούς εἶχε βιώσει ὁ ἴδιος. Περιέγραφε μέ πάθος τήν σοφίαν τῶν ἀρχαίων Ἀθηναίων, τήν δύναμιν τῆς Σπάρτης καί ἐν γένει τό μεγαλεῖον τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Ἐξιστόρει τήν ἐκστρατείαν τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου πρός κατάκτησιν τοῦ κόσμου μετ’ ἀπείρων λεπτομερειῶν. Ἀνέπτυσσε τούς ἀγῶνας τοῦ ἑλληνικοῦ βυζαντινοῦ Κράτους καί τούς πολέμους τῶν βασιλέων του. Ἀφηγεῖτο μετά δακρύων τόν ἡρωϊκόν θάνατον τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορος τοῦ Βυζαντίου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, καί ἀφοῦ συνεκίνει καί συνήρπαζε τούς ἀκροατάς του, ἐχρησιμοποίει πάντοτε τήν αὐτήν ἐπῳδόν: «Καί ἐμεῖς, ἀδέλφια, εἴμαστε γνήσιοι ἀπόγονοι τῶν ἐνδόξων αὐτῶν προγόνων. Θά ἐλευθερωθοῦμε μιά μέρα»! «Ἀδελφοί μου (ἔλεγε) νά σπουδάζετε τά παιδιά σας νά μαθαίνουν ἑλληνικά, διότι ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν, καί τό γένος μας ἑλληνικόν. Καί ἄν δέν σπουδάσῃς ἑλληνικά, ἀδελφέ μου, δέν ἠμπορεῖς νά καταλάβῃς ἐκεῖνα ὁπού ὁμολογεῖ ἡ Ἐκκλησία μας… Καλύτερα, ἀδελφέ μου, νά ἔχῃς ἑλληνικό σχολεῖον εἰς τήν χώρα σου, παρά νά ἔχῃς βρύσες καί ποτάμια».

Εἰς αὐτόγραφον ἐπιστολήν του πρός τόν μεγαλύτερον αὐτάδελφόν του Χρύσανθον, Ἱερομόναχον καί Σχολάρχην εἰς τήν Νάξον, γράφει μεταξύ τῶν ἄλλων καί διά τά Σχολεῖα, τά ὁποῖα ἵδρυσεν ὁ ἴδιος μέχρι τόν Μάρτιον τοῦ 1779, ἤτοι 210 ἐν ὅλῳ, ἐνῷ εἰς τό ἑπόμενον καί τελευταῖον ἑξάμηνον τῆς ζωῆς του ἵδρυσεν ἄλλα 30. Ὑπάρχουν δέ πληροφορίαι, ἐκ γενομένης ἐρεύνης τοῦ μακαριστοῦ Ἁγιορείτου Μοναχοῦ Νικοδήμου Μπιλάλη, ὅτι τό σύνολον τῶν Σχολείων (κοινῶν= στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως καί ἑλληνικῶν= γυμνασίων, ἀλλά καί Ἀνωτέρων Σχολῶν) ἔφθασαν τά 1.100.

Τό ζήτημα τῆς γλώσσης τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἀπησχόλησεν ἐντόνως τόν Ἅγιον Κοσμᾶν, καθότι παρετήρει εἰς τάς περιοδείας του πολλούς γνησίους Ἕλληνας εἰς τήν καταγωγήν καί τήν ψυχήν νά ὁμιλοῦν τήν ἀρβανιτικήν, βλαχικήν ἤ τουρκικήν γλῶσσαν, καί τοῦτο τόν ἐστενοχώρει. Ἕνεκεν αὐτοῦ, εἶπεν εἰς μίαν ἄλλην Διδαχήν του, ὅτι θά ἔπαιρνεν ὅλας τάς ἁμαρτίας ἐπάνω του, ἐάν κάποιος Χριστιανός τοῦ ὑπέσχετο, ὅτι μέσα εἰς τήν οἰκίαν του δέν θά ὡμίλει ἀρβανιτικά. Συνεχώρει δέ τά πάντα, ἀρκεῖ οἱ πληθυσμοί νά ὡμίλουν τήν θεόσδοτον ἑλληνικήν γλῶσσαν, εἰς τήν ὁποίαν εἶναι γεγραμμένα τά τέσσαρα Ἱερά Εὐαγγέλια, αἱ Πράξεις τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, αἱ ἀποφάσεις τῶν ἑπτά Ἁγίων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τά Δόγματα τῆς ἀμωμήτου ἡμῶν Πίστεως, καί δή τά περισσότερα ἐκκλησιαστικά συγγράμματα τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς Ὀρθοδοξίας, οἱ πλεῖστοι τῶν ὁποίων ἦσαν ἑλληνικῆς καταγωγῆς.

Ὁ ἀγών τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ εἰς τό ζήτημα τῆς γλώσσης εἶχε τήν ἀντίδρασιν τῆς ῥουμανικῆς προπαγάνδας καί τῶν ἐν Ἑλλάδι ῥουμανιζόντων, καί καθυστέρησε τήν ἐπίσημον ἁγιοκατάταξίν του, ὅπως μαρτυρεῖται ἀπό τόν Μ. Χαρτοφύλακα Μανουήλ Γεδεών. Λέγει οὗτος, ὅτι καθ᾿ ὅν χρόνον ὁ μακάριος ἐν Πατριάρχαις Ἰωακείμ ὁ Γ΄σύν τῇ περί αὐτόν Ἱερᾷ Συνόδῳ, θέλων νά ἐπιβάλῃ τήν πανηγυρικήν μνήμην τοῦ Ἁγίου εἰς ὅλην τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, ἡ συνοδική ἀπόφασις ἀπήχησε κακῶς εἰς τούς κύκλους τῶν ῥουμανιζόντων Μακεδόνων· οἵτινες ἐνόμιζον ὅτι ἡ ἐν Θεσσαλίᾳ καί Μακεδονίᾳ διδασκαλία τοῦ ἰσαποστόλου Κοσμᾶ «πολλούς δῆθεν Βλάχους ἠνάγκασε νά μεταβληθοῦν εἰς Ἕλληνας» (ἐφημ. « Ἠπειρωτικός Ἀγών», ἀριθ. φύλ. 851, 8.12. 1929).

Σημειωτέον, ὅτι ἡ ἐν Ἑλλάδι ῥουμανική προπαγάνδα φέρεται ὡς ἀναμεμειγμένη καί εἰς τήν δολοφονίαν τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Γρεβενῶν Ἀγαθαγγέλου. Ἀνάμειξιν εἶχε καί εἰς τήν προσπάθειαν διά τήν μή ἁγιοκατάταξιν τοῦ Ἐθνοϊερομάρτυρος Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου, μέσῳ τοῦ ῥουμανικῆς καταγωγῆς Ἁγιορείτου Μοναχοῦ Ἀρσενίου Κοττέα. Εἶναι δέ γνωστόν, ὅτι ὁ ἀοίδιμος οὗτος Ἱεράρχης εἶχεν ἀντιμετωπίσει ὡς πρῴην Δράμας καί τήν ῥουμανικήν δραστηριότητα εἰς τήν περιοχήν του, ἐκτός ἐκείνης τῶν Βουλγάρων Κομιτατζήδων.

Ἀντιλαμβανόμεθα, ὁποίαν στενοχωρίαν θά ἐλάμβανεν ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ἐάν ἔζῃ εἰς τήν ἐποχήν μας, καθ᾿ ἥν παρατηρεῖται μία τις ἀπρόβλεπτος εἰσέλευσις ξένου στοιχείου εἰς τήν χώραν μας, ἀλλοιώνουσα ἀπό ἐθνικῆς πλευρᾶς τόν πληθυσμόν αὐτῆς, ἀσφαλῶς καί μέ εὐθύνην κρατικῶν παραγόντων, ἐνίοτε διά λόγους ἰδιοτελεῖς, κομματικούς ἤ εἰσέτι καί διεθνιστικούς· ποίαν στενοχωρίαν θά ἐλάμβανεν, ἐάν θά ἐμελέτα τά προγράμματα καί τά ἐγχειρίδια τῆς λαϊκιζούσης καί ὑλιστικῆς σημερινῆς παιδείας· ὁποίαν στενοχωρίαν θά ἐλάμβανεν, ἐάν θά ἐπληροφορεῖτο τά ὅσα προβάλλουν τά σύγχρονα μέσα ἐνημερώσεως, ἔντυπα καί ἠλεκτρονικά, σχετικῶς μέ τήν θεσμοθέτησιν σοδομητικῶν νόμων καί κανόνων πρός διάλυσιν ἀσφαλῶς τῆς πατροπαραδότου ἑλληνικῆς οἰκογενείας, ἥτις οἰκογένεια ἀποτελεῖ τό κύτταρον μιᾶς ὑγιοῦς κοινωνίας. Ἐκ παραλλήλου δέ ἀποτρόπαιον ἡ παρατηρουμένη αὐταρχική καί ἀντιεκκλησιαστική στάσις τῆς Πολιτείας ἀπέναντι τῆς Ἐκκλησίας, μέ πρόφασιν τήν ἐπιδημίαν τοῦ Κορωνοϊοῦ· ἔχουσα προφανῶς ἀπώτερον σκοπόν τήν ἀπομάκρυνσιν τῶν πιστῶν ἀπό τούς χώρους λατρείας, τήν κατάλυσιν τοῦ αὐτοδιοικήτου τῆς Ἐκκλησίας καί τήν μεταβολήν του εἰς ἄβουλον ἐξάρτημα τῆς κρατικῆς καί ἀριστεριζούσης ἐν πολλοῖς πολιτικῆς ἐξουσίας.

[ Ἐπί τῇ ἀνατολῇ τῆς 200ετηρίδος ἀπό τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821].

Ορθόδοξος Τύπος