Παραμύθια …και ζήσαν αυτοί καλά.

Αποδομώντας την κληρονομιά των παραμυθιών.

Είναι επιβλαβές το να λέμε στα παιδιά παραμύθια καθώς «εμποτίζουν μια άποψη για τον κόσμο που περιλαμβάνει τον υπερφυσικό χαρακτήρα»; Γιατί όμως να στερήσουμε τα παιδιά να δημιουργήσουν τους δικούς τους μαγικούς κόσμους δανεισμένους από πανάρχαια μαγευτικά παραμύθια; Ο εξελικτικός βιολόγος, ο καθηγητής Ρίτσαρντ Ντόκινς αμφισβητήσει -και σωστά- εάν το να λέμε παραμύθια στα παιδιά είναι επιβλαβές επειδή «εμποτίζουν μια άποψη για τον κόσμο που περιλαμβάνει τον υπερφυσικό». Έχει δίκιο;

Τι είναι το παραμύθι;

Ένα παραμύθι είναι μια ιστορία, που συχνά προορίζεται για παιδιά, που παρουσιάζει φανταστικά και θαυμαστά πλάσματα. Αυτές οι ιστορίες είναι συνήθως παραδοσιακές και έχουν περάσει από αφηγητή σε αφηγητή πριν γραφτούν. Τα περισσότερα παραμύθια έχουν δύο κριτήρια. Πρώτον, μια γυναίκα πρωταγωνίστρια που υπόκειται σε κατάρα μάγισσας ή κάποιο άλλο παράλογο βασανιστήριο. Δεύτερον, πρέπει να υπάρχει ένας άνδρας πρωταγωνιστής που εμφανίζεται ως ένας λαμπρός ιππότης έφιππος και σώζει τον αβοήθητο γυναικείο χαρακτήρα στο κόλπο του χρόνου.

Υπό την ακριβή έννοιά του το παραμύθι είναι μια σύντομη ή λαϊκή ιστορία που ενσωματώνει το έθος, το οποίο μπορεί να εκφραστεί ρητά στο τέλος του ως αξιωματική αρχή. Συγγενές του μύθου αλλά διαφοροποιημένο εννοιολογικά το παραμύθι είναι εξαρχής μια επινόηση, μια μυθιστοριογραφία, μια φαντασιακή αφήγηση η οποία ορισμένες φορές χρησιμοποιεί μεταφορικά κάποιο ζώο ως κεντρικό χαρακτήρα του ή εισάγει στερεότυπους χαρακτήρες, όπως ο κατεργάρης.

Πολύ συχνά γίνεται ανατρεπτική αλληγορία ενάντια στον φεουδαρχισμό ή την εκάστοτε άρχουσα τάξη, ή μια σύγκρουση του ανθρώπινου με το αόρατο βασίλειο. Προσωποποιεί και εξατομικεύει διαφορετικά στοιχεία πέρα από τη λογική του χώρου και του χρόνου και επεκτείνεται αδιάκριτα από τον οργανικό στον ανόργανο κόσμο, από τον άνθρωπο και τα ζώα στα δέντρα, τα λουλούδια, τις πέτρες, τα ρεύματα και τους ανέμους. Το παραμύθι κάνει χρήση συμβόλων, τα οποία με ποιητικό, λυρικό αλλά και αλληγορικό τρόπο εκφράζονται και αποδίδουν νόημα στις μεταφορές του.

Τα αφηγηματικά χαρακτηριστικά του παραμυθιού

Ως είδος το παραμύθι ακολουθεί τρεις γενικές αρχές, προκειμένου να αναφερθεί στον χρόνο, στον τόπο και στα πρόσωπα, που αφορούν το περιεχόμενό του. Συγκεκριμένα:

*Στο παραμύθι ο χρόνος είναι αόριστος.
*Επίσης αόριστος είναι και ο τόπος της δράσης.
*Η δράση εκτυλίσσεται σχεδόν εξολοκλήρου μέσα από την ανωνυμία των προσώπων.

Το 1908 ο Δανός λαογράφος Άξελ Όλρικ (Axel Olrik) κατέληξε στην επισήμανση κάποιων αφηγηματικών αρχών για το παραμύθι, τους αποκαλούμενους επικούς νόμους:

Επικοί νόμοι

*Ένα παραμύθι δεν ξεκινά με το σπουδαιότερο σημείο της δράσης και δεν τελειώνει απότομα. Προηγείται μια ήρεμη εισαγωγή, ενώ η ιστορία συνεχίζεται και μετά την κορύφωση, για να κλείσει τον κύκλο σε ένα σημείο ηρεμίας και σταθερότητας.
*Οι επαναλήψεις είναι συχνές, όχι μόνο για να δώσουν ένταση στην πλοκή, αλλά και για να προσδώσουν όγκο στην ιστορία.
*Την ίδια στιγμή, παρόντα στο ίδιο επεισόδιο βρίσκονται συνήθως μόνο δύο πρόσωπα.
*Οι αντίθετοι χαρακτήρες βρίσκονται αντιμέτωποι.
*Αν εμφανίζονται στον ίδιο ρόλο δύο πρόσωπα, πρόκειται για μικρούς και αδύνατους. Συχνά είναι δίδυμοι και όταν δυναμώσουν γίνονται συχνά ανταγωνιστές.
*Ο χειρότερος ή πλέον αδύναμος μιας ομάδας αποδεικνύεται στο τέλος ο καλύτερος.
*Οι χαρακτηρισμοί είναι απλοί: αναφέρονται μόνο οι ιδιότητες που έχουν άμεση σχέση με την υπόθεση. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη για τη ζωή των προσώπων εκτός πλοκής,
*Η πλοκή είναι απλή και λέγεται μία ιστορία τη φορά. Όταν εκτυλίσσονται παράλληλα δύο ή περισσότερα επεισόδια, τότε πρόκειται για λόγιο προϊόν.
*Όλα θίγονται με τον απλούστερο δυνατό τρόπο. Παρόμοια αντικείμενα περιγράφονται όσο γίνεται πιο όμοια. Η ποικιλομορφία δεν επιχειρείται καν.

Μη ρεαλιστικές προσδοκίες

Τα παραμύθια ολοκληρώνονται πάντα με την ουσία του «να ζει κανείς ευτυχισμένος για πάντα», όταν όλα τα προβλήματα έχουν επιλυθεί τέλεια όταν ο ήρωας και η ηρωίδα παντρευτούν. Τα μικρά παιδιά έχουν την εντύπωση ότι όλες οι δυσκολίες θα εξαφανιστούν μόλις παντρευτούν. Δημιουργεί ψευδείς προσδοκίες για έναν εξωπραγματικό κόσμο και θα μπορούσε να οδηγήσει σε τρομερές απογοητεύσεις αργότερα στην ζωή. Γνωρίζουμε καλά ότι η ζωή μπορεί να είναι αρκετά δύσκολη και χρειάζεται μεγάλη δύναμη και ανθεκτικότητα για να ξεπεράσει τις δυσκολίες ή να αποδεχτεί πραγματικότητες που δεν μπορούν να αλλάξουν. Δεν θα ήταν καλύτερο να κάνουμε τα μικρά παιδιά να αντιληφθούν αυτό το γεγονός αντί να χτίζουμε ανακριβείς εντυπώσεις μέσα από παραμύθια για ένα ρόδινο μέλλον με έναν ιδανικό σύντροφο ζωής;

Στερεότυπα φύλου: Ιστορίες όπως η Σταχτοπούτα φαίνεται να προβάλλουν ότι ο γάμος είναι ο μόνος προορισμός της ζωής μιας νεαρής κοπέλας, ενώ η επαγγελματική της επιτυχία ή οι επαγγελματικοί της στόχοι είναι απαραίτητες. Άλλωστε, σε ιστορίες όπως η Ωραία Κοιμωμένη ή η Χιονάτη, η γυναίκα πρωταγωνίστρια φαίνεται να μην έχει την ευφυΐα ή την ευφυΐα για να σωθεί από τους κόπους της. Αντίθετα, συνεχίζει να περιμένει έναν άντρα να την σώσει. Τα νεαρά κορίτσια θα μεγάλωναν νομίζοντας ότι είναι λιγότερο ικανά από τα αγόρια και μόνο οι άνδρες έχουν την δύναμη να τα βγάλουν από ενοχλητικές καταστάσεις.

Ταυτόχρονα, τα νεαρά αγόρια μπορεί να έχουν την εντύπωση ότι όλοι οι άντρες αναμένεται να είναι φαλλοκρατικοί και να λύνουν όλα τα προβλήματα και ότι οι γυναίκες εξαρτώνται πάντα από αυτούς. Αντί να μεγαλώνουμε με ανοιχτά μυαλά, η συμβίωση με στερεότυπα μοντέλα φύλου θα μπορούσε να γίνει ένα ψυχολογικό εμπόδιο που θα οδηγήσει σε κοινωνική κακή προσαρμογή αργότερα.

Οι γυναίκες πρέπει να είναι υποτακτικές: Η οικειότητα των γυναικείων χαρακτήρων δοξάζεται σε αρκετά παραμύθια. Η Χιονάτη γίνεται η αγαπημένη των νάνων γιατί τους καθαρίζει, μαγειρεύει και ράβει. Δείχνει ότι οι γυναίκες, όσο όμορφες ή ταλαντούχες κι αν είναι, αναμένεται να είναι υποταγμένες και οικιακές βοηθοί. Τα νεαρά μυαλά μπορεί να έχουν την εντύπωση ότι το να είναι παθητικό, ευγενικό και δουλοπρεπές είναι επιθυμητές ιδιότητες στα νεαρά κορίτσια και ότι το να είναι ειλικρινές, ισχυρό μυαλό ή να εργάζονται έξω από το σπίτι δεν είναι αποδεκτά χαρακτηριστικά.

Αδύνατα πρότυπα ομορφιάς: Μια άλλη ενοχλητική πτυχή είναι τα μη ρεαλιστικά πρότυπα ομορφιάς που περιγράφονται στις ιστορίες. Χρειάζεται όλες οι γυναίκες πρωταγωνίστριες να είναι λεπτές, όμορφες με μακριά χρυσαφένια μαλλιά και ανοιχτόχρωμο δέρμα; Γιατί δεν μπορούν οι πριγκίπισσες να έχουν σκούρο δέρμα ή η Σταχτοπούτα να είναι ένα παχουλό κορίτσι με μια κοιλιά που προεξέχει κάτω από το όμορφο φόρεμά της; Οι μόνοι χαρακτήρες στις ιστορίες που φορούν μεγάλα ρούχα είναι οι κακοί ανταγωνιστές ή οι συμπονετικές μητρικές φιγούρες. Αυτά τα παραδείγματα θα μειώσουν μόνο την αυτοεκτίμηση των νεαρών κοριτσιών και πιθανώς θα τα ωθήσουν προς έναν ανθυγιεινό τρόπο ζωής για να επιτύχουν αυτά τα αδύνατα ιδανικά ομορφιάς.

Αν και συμφωνώ με αυτές τις δυσμενείς πτυχές των παραδοσιακών παραμυθιών, ας αφιερώσουμε λίγο χρόνο για να σκεφτούμε. Είμαστε πολύ βιαστικοί στο να αφήσουμε τα παραμύθια; Κάνουμε το λάθος να πετάξουμε το μωρό έξω με το νερό του μπάνιου; Πρέπει να μπει γενική απαγόρευση στα παραμύθια;

Παραμύθι είναι μία ιστορία στην οποία τα πάντα μπορούν να συμβούν. Ως προς αυτό, τουλάχιστον, το παραμύθι μοιάζει με την ζωή. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα χαρακτηριστικά μοτίβο των παραμυθιών αποτελούν και χαρακτηριστικά ζητήματα της ζωής: η ύπαρξη του καλού και του κακού και η μεταξύ τους σύγκρουση, το παιχνίδι της άγνοιας και της γνώσης και η απρόσμενη αποκάλυψη της αλήθειας, η ολοκληρωτική αφοσίωση σε έναν υψηλό στόχο και η τελική καρποφορία της προσπάθειας, τα διλήμματα και οι καθοριστικές αποφάσεις, ο αμοιβαίος αλλά καταδικασμένος έρωτας, οι έντονες ανατροπές…

Τι είναι τα παραμύθια;

Ας δούμε αν οι ιδέες σε αυτά αντιτίθενται στο αποδεκτό νόημα της ιστορίας. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, η νεράιδα νονά της Σταχτοπούτας έχει τόσο μαγικές υπερδυνάμεις που είναι σε θέση να μετατρέψει μια κολοκύθα σε άμαξα και τα ποντίκια σε άλογα. Τότε πώς γίνεται που δεν μπορεί να κάνει την μαγεία της να διαρκέσει πέρα ​​από τα μεσάνυχτα; Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την αποδεκτή πεποίθηση ότι μια νεράιδα νονά μπορεί να κάνει τα πάντα με τις δυνάμεις της, έτσι δεν είναι;

Θυμάστε τον Pied Piper του οποίου η μουσική με φλάουτο δελεάζει ποντίκια και παιδιά; Γιατί έβαλε στο στόχαστρο τα παιδιά της πόλης; Δεν θα ήταν καλύτερα να παρασύρει τον δήμαρχο και τους αξιωματούχους της πόλης; Δεν θα ήταν ωραίο αν μπορούσαμε να απαλλαγούμε τόσο εύκολα από τους κακούς διευθυντές της πόλης μας;

Επιστρέφοντας στη Σταχτοπούτα, τι γίνεται με τις άσχημες θετές αδερφές της; Αν μόνο η ομορφιά αξίζει την ευτυχία, είναι προορισμένοι να είναι για πάντα δυστυχισμένοι. Πού ήταν η νεράιδα νονά τους; Νομίζω ότι οι αδερφές χρειάζονταν περισσότερη βοήθεια από τη Σταχτοπούτα στο τμήμα εμφάνισης. Το μόνο που χρειαζόταν η Σταχτοπούτα ήταν ένα makeover και όμορφο φόρεμα, οι αδερφές θα χρειάζονταν εκτεταμένη πλαστική χειρουργική!

Παρά αυτές τις παράλογες ανατροπές, η ιστορία της Σταχτοπούτας ήταν ελκυστική στα παιδιά ανά τους αιώνες, οπότε γιατί δεν μπορούμε να τους επιτρέψουμε να την απολαύσουν χωρίς να σπάσουμε το κεφάλι μας να την αναλύσουμε; Εξάλλου, τα παραμύθια δεν έχουν καλά μαθήματα να διδάξουν;

Μαθαίνοντας το σωστό από το λάθος

Στην πρώιμη παιδική ηλικία, το άκουσμα ή η παρακολούθηση παραμυθιών εισάγει την έννοια του καλού και του κακού στα παιδιά. Αυτός είναι ο τρόπος που μαθαίνουν να ξεχωρίζουν το σωστό από το λάθος. Ένας κακός κάνει λάθος πράγματα και τιμωρείται ενώ ο καλός βοηθάει ανθρώπους που έχουν ανάγκη.

Μέσα από τα παραμύθια έρχονται και απλά ηθικά διδάγματα. Το Goldilocks and the Three Bears διδάσκει στα παιδιά ότι είναι λάθος να εισβάλλουν στο σπίτι κάποιου. Η Κοκκινοσκουφίτσα τους διδάσκει να μην εμπιστεύονται αγνώστους. Αυτά είναι μαθήματα ζωής που τα παιδιά παίρνουν μέσα από τα παραμύθια.

Τι γίνεται με την ανιδιοτέλεια;

Στην Μικρή Γοργόνα, οι αδερφές της Άριελ διαπραγματεύονται με την θαλάσσια μάγισσα για να της μετατρέψουν την πλάτη σε γοργόνα. Αν η Άριελ παραμείνει άνθρωπος, είναι βέβαιο ότι θα πεθάνει με την ανατολή του ηλίου, επειδή ο πρίγκιπας είχε επιλέξει να παντρευτεί ένα άλλο κορίτσι. Το αλίευμα είναι ότι η Άριελ μπορεί να επιστρέψει στην θάλασσα μόνο σκοτώνοντας τον πρίγκιπα. Αλλά η Άριελ αρνείται να το κάνει και πεθαίνει με την ανατολή του ηλίου. Η ανιδιοτελής απόφασή της κερδίζει στην Άριελ μια αθάνατη ψυχή μετά θάνατον.

Τι θα λέγατε για την υπομονή;

Οι κατάρες κρατάνε πολύ στα παραμύθια. Αυτές οι μακριές κατάρες οδηγούν στην σημασία της υπομονής. Δεν είναι εύκολο να περιμένεις 100 χρόνια να τελειώσει μια κατάρα, αλλά οι πρωταγωνιστές στα παραμύθια το κάνουν συνέχεια. Αυτοί που δεν είναι υπομονετικοί συχνά καταλήγουν να τιμωρούνται για την ανυπομονησία τους. Σήμερα όλα όσα επιθυμείτε είναι διαθέσιμα λίγα μόλις κλικ μακριά και τα μικρά παιδιά γνωρίζουν ότι η δημοτικότητα μετριέται με τα likes στο Facebook. Όταν η στιγμιαία ικανοποίηση γίνεται ο κανόνας, είναι απαραίτητο να δείξουμε στα παιδιά την αξία της υπομονής που κάνουν τα παραμύθια.

Να σταθούμε στη θέση μας όταν οι πιθανότητες είναι στοιβαγμένες

Η κλασική εικόνα που βλέπουν οι περισσότεροι όταν σκέφτονται τα παραμύθια είναι ένας ιππότης με λαμπερή πανοπλία να πολεμά έναν δράκο. Αυτό συμβαίνει γιατί τα περισσότερα παραμύθια ενσταλάζουν την σημασία της γενναιότητας και του θάρρους. Οι ήρωες και οι ηρωίδες αντιμετωπίζουν κάθε είδους κινδύνους στα παραμύθια, από κακούς δράκους έως κακές μάγισσες. Αυτά τα παραδείγματα θάρρους δείχνουν συχνά τους πρωταγωνιστές να στέκονται στην θέση τους ακόμα και όταν είναι απελπιστικά ξεπερασμένοι. Τα μαθήματα για να βρουν θάρρος μέσα τους είναι σημαντικά ειδικά όταν τα παιδιά σήμερα θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τους δράκους των ναρκωτικών, του αλκοόλ, της βίας και της πίεσης από τους συνομηλίκους. Πρέπει να μάθουν να στέκονται στην θέση τους και να αντεπιτίθενται σε ό,τι θα τους βλάψει.

Ενίσχυση στην δημιουργικότητα

Πιστεύω ότι το μεγαλύτερο όφελος των παραμυθιών είναι ότι ενισχύουν την φαντασία των παιδιών που είναι ένα ισχυρό και μοναδικό στοιχείο. Όχι μόνο τους βοηθά να φτιάξουν ιστορίες και παιχνίδια, αλλά η φαντασία είναι επίσης η ρίζα της δημιουργικότητάς τους και πιθανώς καθορίζει το είδος της εκπαίδευσης, της καριέρας ή της ζωής που θα καταλήξουν. Εξάλλου, τα παραμύθια συχνά αφορούν διαφορετικούς πολιτισμούς και έθιμα. Τα παιδιά μαθαίνουν για τις πολιτισμικές διαφορές των κόσμων εκτός του δικού τους, γεγονός που τους δίνει μια υγιή περιέργεια να μάθουν και να βιώσουν νέα πράγματα.

Διδάσκει την κριτική σκέψη

Ο Ντόκινς αργότερα διευκρίνισε ότι το σχόλιό του αναφερόταν σε θρησκευτικές ιστορίες και όχι σε παραμύθια. Ήθελε να πει ότι τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται από νωρίς την επιστημονική αυστηρότητα. Στην συνέχεια, τα παραμύθια διδάσκουν στα παιδιά κριτική σκέψη. Όταν βλέπουν τι συμβαίνει στους χαρακτήρες με βάση τις επιλογές που κάνουν, συνειδητοποιούν ότι όλα εξαρτώνται από τις αποφάσεις του καθενός. Οι λανθασμένες επιλογές οδηγούν σε άσχημα πράγματα και οι σωστές επιλογές κάνουν όλα να πάνε καλά.

Διαχειρίζεται το παιδικό άγχος

Όχι μόνο τα παραμύθια βοηθούν στην λήψη των σωστών αποφάσεων, αλλά βοηθούν επίσης τα παιδιά να διαχειριστούν τις εσωτερικές συγκρούσεις ή το άγχος. Τα περισσότερα παιδιά είναι ακόμα πολύ μικρά για να εκφράσουν την δυστυχία τους. Αλλά όταν επιτίθενται σε ένα παραμύθι και φαντάζονται ότι έχουν νικήσει το κακό ως ήρωας της ιστορίας, ηρεμεί την εσωτερική τους ανησυχία.

Τα παραμύθια, όπως όλα τα άλλα, έχουν και ελαττώματα και αρετές. Πιστεύω ότι τα παραδοσιακά παραμύθια μπορούν να συνεχίσουν να είναι αγαπητά, αν ξαναγραφτούν ή ξαναειπωθούν. Πώς μπορούμε να διατηρήσουμε τα οφέλη τους και να διορθώσουμε τα ελαττώματα τους, ώστε τα παιδιά μας να συνεχίσουν να τα απολαμβάνουν;

Σπασμένα παραμύθια

Σήμερα, υπάρχει μια αναδυόμενη τάση δημιουργίας σπασμένων παραμυθιών ή αποδομημένων ιστοριών. Για παράδειγμα, στην ιστορία της Μοάνα, μια εύθυμη νεαρή κοπέλα ξεκινά μια αποστολή για να σώσει τον λαό της και να πολεμήσει τα τέρατα στον ωκεανό, χωρίς να περιμένει τον Πρίγκιπα της Γοητευτικό να ανέβει πάνω σε ένα άσπρο άλογο. Η Mulan είναι μια άλλη ιστορία που καταπολεμά την ιδέα μιας «κοπέλας σε στενοχώρια» και αψηφά όλες τις πιθανότητες στέλνοντας το μήνυμα της ατομικότητας και της ανεξαρτησίας στο κοινό. Όταν άλλα νεαρά κορίτσια βλέπουν ένα άλλο κορίτσι να είναι ατρόμητο και να χρησιμοποιεί το πνεύμα και την δύναμή του για να βγει νικητής μπροστά στις αντιξοότητες, φυσικά τους προκαλεί τα ίδια συναισθήματα. Το Frozen είναι μια ακόμη ιστορία της Disney που δείχνει την αδελφική αγάπη να ξεπερνά όλα τα εμπόδια.

Εναλλακτικές καταλήξεις

Μια άλλη τεχνική είναι η αλλαγή του τέλους της ιστορίας. Αυτό μπορεί να γίνει με την εισαγωγή άλλων ιδεών στην πλοκή. Τι θα γινόταν αν η Κοκκινοσκουφίτσα και η γιαγιά της ήταν μαύρες ζώνες καράτε ή νίντζα; Τι θα είχε συμβεί τότε με τον λύκο; Πώς θα τελείωνε η ​​ιστορία;

Από τη σκοπιά των ανταγωνιστών

Τι γίνεται με τους ανταγωνιστές στα παραμύθια; Μπορεί να ειπωθεί η ιστορία από την δική τους οπτική γωνία; Πώς πιστεύετε ότι ένιωσε το Baby Bear όταν ο Goldilocks έσπασε την καρέκλα του, έφαγε το κουάκερ του και λέρωσε το κρεβάτι του, αλλά κανείς δεν την επέπληξε; Πιστεύεις ότι ο γίγαντας έκανε λάθος που κυνήγησε τον Τζακ που είχε σκαρφαλώσει στο κοτσάνι και έκλεψε την κότα του που γεννούσε χρυσά αυγά; Είναι δυνατόν ο κακός λύκος να ήρθε επίσκεψη στα Τρία Γουρουνάκια επειδή ήταν μόνος και ήθελε να κάνει φίλους μόνο με τα γουρουνάκια;

Επομένως, παραμύθι είναι ένας έξυπνος τρόπος για να πεις την αλήθεια και να δημιουργήσεις προβληματισμούς.

Παραμύθι είναι μια μαγική ιστορία με σύμβολα, που αν τα αποκωδικοποιήσουμε βρίσκουμε μια πραγματική ιστορία ζωής.

***
@ OWL / terrapapers.com / 2022

Οι φωτογραφίες είναι απο τις σειρές “Carnival Row”, (2019) και “The Wheel Of Time” (2021) παραμύθια υψηλής φαντασίας για …μεγάλα παιδιά.