Πως να χακάρεις ένα μυαλό #12: Φόβος

Είναι ένας τρομαχτικός κόσμος.

Παντού κρύβονται κίνδυνοι, δυστυχίες, αρρώστιες, τραγωδίες, μολύνσεις, απιστίες, απορρίψεις και θάνατος. Ή μήπως όχι; Μήπως τα περισσότερα από αυτά είναι μέσα στο μυαλό μας, οι δικές μας αλυσίδες ασφαλείας που μας κρατούν δεμένους μακριά από ότι ποθούμε;
Σύμφωνα με τον αμερικανό φιλόσοφο Ralph Waldo Emerson: «Ο φόβος πάντα ξεκινάει από την άγνοια», όμως σε αυτό και τα επόμενα άρθρα θα κάνω κάτι καλύτερο από το να ασχοληθώ με την άγνοια που προκαλεί τον οποιονδήποτε φόβο. Έλα μαζί μου να κοιτάξουμε κατάματα την ίδια τη φύση του φόβου και να αποκωδικοποιήσουμε κάθε κρυφή της πτυχή.
Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι μας από τα προϊστορικά χρόνια. Εκείνους τους χαλεπούς καιρούς, δύο πράγματα χρειαζόσουν για να επιβιώσεις: φαγητό και μια καλή αίσθηση του κινδύνου.

Αυτό, όπως σου έχω πει και σε παλιότερο άρθρο, δημιούργησε τα βιολογικά κουμπιά του Φαγητού και του Φόβου, των δύο από τα τρία «Φ». Είναι δύο τάσεις που μας τραβούν περισσότερο την προσοχή, επειδή αυτό χρειάζονταν η ανθρωπότητα τότε.

Δεν είναι τυχαίο που διάφοροι μύθοι, δοξασίες και οι περισσότερες θρησκείες (αν όχι όλες) εμπεριέχουν κάποιου είδους φόβο για απαγορευμένα πράγματα ή πρακτικές. Συμβαίνει διότι αυτά τα μνημίδια φόβου θα μας κάνουν να τους δώσουμε περισσότερη προσοχή και άρα θα «μολυνθούμε» πιο εύκολα. Ή θα συνεχίσουμε την όποια διανοητική σκλαβιά μας και θα παραμένουμε φορείς του μνημιδίου. Ο φόβος φυλάει τα έρμα.

Η πραγματικότητα είναι ότι, αν και σήμερα έχουμε εξαλείψει τις περισσότερες σημαντικές αιτίες του φόβου, τα φοβικά μνημίδια είναι ηχηρά παρόντα. Αυτό μπορείς να το διαπιστώσεις από το μέγεθος της βιομηχανίας παραγωγής ταινιών τρόμου, καθώς και από τον τζίρο των ασφαλιστικών εταιριών.

Όπως σου έχω αναλύσει σε άλλο άρθρο, η εξέλιξη ευνοείται από την ασφάλεια του καθενός και της καθεμιάς για λόγους αναπαραγωγής, δηλαδή να κάνουν παιδιά και να διαιωνίσουν το είδος. Οι επιτυχημένοι προϊστορικοί μας πρόγονοι ήταν εκείνοι που ένιωθαν αυξανόμενη ανάγκη για ασφάλεια και άρα είχαν μεγαλύτερη εγρήγορση για κάθε πιθανό κίνδυνο. Αυτό είναι και το συναίσθημα που μας κληροδότησαν, ώστε να μας ωθεί σε αυτή την κατεύθυνση στις κατάλληλες περιστάσεις, και το αποκαλούμε «φόβο».

Φωτογραφία: JustMightBeJess

Πριν προχωρήσω, να αναφέρω για λόγους πληρότητας ότι υπάρχει άλλο ένα, ακόμα πιο αρχαϊκό, ένστικτο που μπορεί να εγερθεί από την παραπάνω κατάσταση: η αποστροφή.

Η αποστροφή είναι ένας παλιότερος και απλούστερος μηχανισμός αποφυγής του κινδύνου, επειδή οι κίνδυνοι που έχουν τάση αποστροφής είναι παλιότεροι: ακρωτηριασμένα πτώματα, σάπιο κρέας,βρωμερές μυρωδιές, εμετικές γεύσεις, κλπ. Παρατηρείται δε (σε απλοϊκή μορφή) ακόμα και σε μονοκύτταρους οργανισμούς, οι οποίοι έχουν την τάση να απομακρύνονται από εχθρικά περιβάλλοντα προς πιο θρεπτικά.

Κλείνω την παρένθεση και επανέρχομαι στο θέμα μας. Ο φόβος δεν είναι κάτι απόλυτο και σταθερό. Αλλάζει μάλιστα κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Αν μικρός ή μικρή φοβόσουν το σκοτάδι και τώρα όχι, καταλαβαίνεις τι εννοώ.

Στη βάση του είναι απλά ένα γενετικό ένστικτο που φιλτράρει τη ζωή μέσω του μνημιδιακού σου προγραμματισμού, όλων των μνημιδίων διάκρισης, στρατηγικής και συσχετισμού που είδες, άκουσες, σκέφτηκες ή έμαθες. Είναι όμως και το γενετικό άλμα που επέτρεψε σε εμάς και τα ζώα να προστατεύονται από τους πιθανούς κινδύνους.

Φωτογραφία: VaggelisFragiadakis

Γιατί ακόμα και τα ζώα μπορούν να καταλάβουν την ύπαρξη του κινδύνου, ακόμα και με πιο απλοϊκά (ή μη-λεκτικά) μνημίδια, όπως π.χ. η ακατάσχετη φυγή. Τα περισσότερα ζώα ή πουλιά θα αρχίσουν να τρέχουν ή να πετούν χωρίς να ξέρουν το γιατί, μόνο και μόνο επειδή είδαν άλλα ζώα του είδους τους να τρέχουν πανικόβλητα. Είναι ένα τέτοιο μνημίδιο στρατηγικής που μορφοποιήθηκε διαμέσου των αιώνων και στην ουσία σημαίνει «αφού τρέχουν οι άλλοι, μάλλον υπάρχει κίνδυνος κοντά και άρα, καλού-κακού, ας τρέξω κι εγώ».

Ο άνθρωπος από την άλλη ξεχώρισε από το ζωικό βασίλειο τη στιγμή που δημιουργήθηκε η γλώσσα. Τώρα ο κίνδυνος μπορούσε να επικοινωνήθει πολύ καλύτερα με περισσότερες λεπτομέρειες και ακρίβεια. Σε σχέση με την άτακτη φυγή είναι πολύ πιο αποτελεσματικό ο προϊστορικός μας παππούς να γυρίσει στον φίλο του και να πει: «Εγώ είδε λιοντάρι ποτάμι. Τρέξε σπηλιά!» με τις αντίστοιχες κραυγές της διαλέκτου της εποχής.

Βέβαια, κίνδυνο στον κίνδυνο και από σπηλιά σε σπηλιά, ο προϊστορικός μας παππούς διέτρεχε τον σοβαρό κίνδυνο να πεινάσει και να διψάσει με όλο αυτό το τρέξιμο, ή απλώς να πέσει σε πιο σοβαρούς κινδύνους, όπως το φίδι που πάτησε προσπαθώντας να γλυτώσει από ένα λιοντάρι, που όμως ήταν πολύ μακριά.

Το πρόβλημα έλυσαν οι γενετικά εξελιγμένοι του απόγονοι, οι οποίοι βλέποντας τον κάθε κίνδυνο, δεν έβαζαν τα πόδια στον ώμο με το παραμικρό. Αντιθέτως, κάθονταν και τον αξιολογούσαν. Έτρεχαν όποτε έπρεπε να τρέξουν και με αυτό τον τρόπο η επιβίωση τους βελτιώθηκε κατά πολύ.

Φωτογραφία: BrokenDoll777

Αυτή η διαδικασία εξέλιξης ανά τους αιώνες και τα αποτελέσματά της ήταν σίγουρα κάτι που χρειαζόμασταν, αλλά πέραν αυτού μην έχεις αυταπάτες. Η εξέλιξη μπορεί να ενδιαφέρεται για την επιβίωση, αλλά όχι και για την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων. Το μοναδικό πράγμα που χρειάζονταν στα προϊστορικά χρόνια ήταν η ποσότητα των απογόνων και όχι η ποιότητα ζωής τους.

Μερικές χιλιάδες χρόνια αργότερα, η διασπορά των γονιδίων σου εξακολουθεί να αδιαφορεί για το «ευ ζην» σου. Ζεις μέσα σε μία μηχανή που έχει προγραμματιστεί να φοβάται, που όλοι οι πιθανοί και απίθανοι κίνδυνοι θα της τραβήξουν την προσοχή για να της δώσουν ένα εξελικτικό πλεονέκτημα που στο πολιτισμένο σήμερα δεν χρειάζεται και τόσο. Αυτό είναι που ανοίγει την πόρτα σε διανοητικούς ιούς που παίρνουν τον έλεγχό σου πατώντας στον φόβο και φοβικούς ανθρώπους ανήμπορους να λειτουργήσουν ελεύθερα και με πάθος.

Φωτογραφία: FlexDreams

Σήμερα υπάρχουν δύο πρωταρχικά συναισθήματα άμεσα συνδεδεμένα με τον φόβο: η ανησυχία, δηλαδή η τάση για φυγή και υποχώρηση, και ο θυμός, δηλαδή η τάση να μείνεις και να πολεμήσεις. Η μίξη των δύο αυτών συναισθημάτων σε διάφορα ποσοστά αποτελούν και πολλές σημερινές συναισθηματικές καταστάσεις όπως η νευρικότητα, η αναστάτωση, η καχυποψία, ο τρόμος, το άγχος, κλπ. Όπως ακριβώς οι Εσκιμώοι έχουν πολλές λέξεις για το «λευκό», επειδή βρίσκεται παντού γύρω τους, έτσι και ο δικός μας πολιτισμός έχει τόσες λέξεις για αυτά τα συναισθήματα. Επειδή συναισθήματα που έχουν να κάνουν με τον φόβο είναι παντού.

Σου είπα τι είναι ο φόβος, αλλά όχι και ποιο είναι το αποτέλεσμά του πάνω σου και στην πορεία της ζωής σου. Αυτό θα στο φυλάξω για το επόμενο άρθρο. Μέχρι τότε σε αφήνω με μια φράση του Ρούσβελτ: «Το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος».

Εσύ τι φοβάσαι;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).
Bloom, Howard. The Lucifer Principle: A Scientific Expedition into the Forces of History (Atlantic Monthly Press, 1997).
Sterenly, Kim and Griffiths, Paul E. Sex and Death: An Introduction to Philosophy of Biology (University City Press, 1999).

 Πως να χακάρεις ένα μυαλό #12: Φόβος